Զգայուն ու արդյունավետ․ որտե՞ղ են կիրառվում ռենտգենյան ինտերֆերոմետրերը․ հայ գիտնականների առաջարկը. «Մտքի ուժը»

Վիլհելմ Ռենտգենի գյուտը մարդկության պատմության ամենակարևոր ձեռքբերումներից է։ Ռենտգենյան ճառագայթները հայտնագործվել են 1895 թվականի նոյեմբերի 8-ին։ Այդ օրը Ռենտգենը մինչև ուշ գիշեր աշխատում է իր լաբորատորիայում։ Երբ նա պատրաստվում է դուրս գալ, հանգցնում է լամպը և հանկարծ մթության մեջ թույլ կանաչավուն լուսավորում է տեսնում։ Տարայի մեջ գտնվող նյութը լույս է արձակում։ Ռենտգենը նկատում է, որ մոռացել է անջատել սարքերից մեկը՝ էլեկտրոնային վակուումային խողովակը։ Նա խողովակն անջատում է, լուսավորումն անհետանում է, միացնում է՝ կրկին հայտնվում է։ Ամենազարմանալին այն էր, որ սարքը գտնվել է լաբորատորիայի անկյուններից մեկում, իսկ լույս արձակող նյութով տարան՝ մեկ այլ անկյունում։ Ռենտգենը ճառագայթների տակ կշռաքարերով տուփ է դրել։ Էկրանին լավ երևացել են դրանց ստվերները։ Ճառագայթների փունջը պատահաբար ընկել է գիտնականի ձեռքի վրա։ Ռենտգենը տեղում քարացել է։ Նա տեսել է իր ձեռքի շարժվող ոսկորները։ Ոսկորների հյուսվածքը մետաղի պես անթափանց է եղել ճառագայթների համար։

Մինչ օրս ռենտգենյան ճառագայթների կիրառությունը բժշկության մեջ անփոխարինելի է։ ԵՊՀ ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Լևոն Հարությունյանը պատմում է՝ ռենտգենյան ճառագայթները լույսի նման էլեկտրամագնիսական ալիքներ են, այն տարբերությամբ, որ նրանց հաճախականությունը շատ ավելի բարձր է։ Այդ ճառագայթներն ունեն բարձր թափանցելիություն։

Գիտնականն ընդգծում է․ «Սա հնարավորութուն է տալիս լայն կիրառության՝ առողջապահության ոլորտից մինչև օդանավակայաններում ճամպրուկների զննում։ Որպեսզի ոսումնասիրոթյունների որակը բարձր լինի, անհրաժեշտ են սարքեր, որոնցով հնարավոր լինի ղեկավարել ճառագայթների ընթացքը։ Օպտիկայում նմանատիպ սարքերը՝ ոսպնյակները, հայելիները, ինչպես նաև, այսպես կոչված, դիֆրակտային ցանցերը վաղուց գոյություն ունեն։ Նրանք այնքան ճշգրիտ են և այնքան մատչելի, որ համարյա բոլոր հեռախոսներում տեսախցիկ է տեղադրված, նրանց որակը այնքան բարձր է, որ տիեզերանավերից կարելի է նկարել երկրի վրայի անգամ փոքր առարկաներ»։ 

Գիտնական Հարությունյանն արձանագրում է՝ ճառագայթանման ռենտգենյան տիրույթի համար նման սարքերի պատրաստումը միայն վերջերս է հնարավոր դարձել։   «Ընդ որում՝ ներկայիս ռենտգենյան ոսպնյակի տրամագիծը չի գերազանցում միլիմետրի մասերը, իսկ պատրաստումը բավականին բարդ է և թանկ։ Մյուս կողմից բնությունն ինքն է ռենտգենյան ճառագայթները կառավարման հնարավորություն ստեղծել։ Բանը նրանում է, որ բյուրեղներում ատոմները դասավորված են խիստ կարգավորված։ Արդյունքում բյուրեղը ռենտգենյան ճառագայթների համար դիֆրակտային ցանց է հանդիսանում։ Օգտագործելով բյուրեղները՝ կարողանում ենք ստեղծել ռենտգենյան ճառագայթների հետ աշխատող սարքեր՝ ինտերֆերաչափեր։ Ինտերֆերաչափերը շատ զգայուն սարքեր են, նրանցով շատ նուրբ ուսումնասիրություններ են կատարում»։

Գիտական աշխարհում ոչինչ հենց այնպես չի լինում։ Գրեթե ամեն ինչ փոխկապակցված է։ Եվ պատահական չէ, որ ռենտգենի ուսումնասիրության ժամանակ էլ կպչուն ժապավենը փաթաթելիս  վակուումում առաջացել է ինչպես տեսանելի լուսավորում, այնպես էլ ռենտգենյան ճառագայթում։ Գիտնականները ենթադրում են, որ դրա պատճառն այն էֆեկտն է, որը նման է տրիբոլյումինեսցենցիայի՝ էլեկտրամագնիսային ճառագայթման առաջացմանը բյուրեղում ասիմետրիկ կապերի քայքայման դեպքում։ Սակայն կպչուն զանգվածը բյուրեղի կառուցվածք չունի, ուստի կպչուն ժապավենի ստեղծած լուսավորման պատճառը բացատրելու համար պահանջվում է մեկ այլ տեսական մոդել։ Հայտնվող ռենտգենյան ճառագայթման հզորությունը բավարար է մարմնի մասերի նկարներ ստանալու համար, բայց դա միայն վակուումում, իսկ կպչուն ժապավենն օդում բացարձակ անվտանգ է։

ԵՊՀ ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտում ձևավորված գիտական խմբում հետազոտություններ են կատարվում։ Նրանց աշխատանքի նպատակը վերը նշված ինտերֆերաչափերից մեկում՝ եռաբլոկ ինտերֆերաչափում, նորամուծություն կատարելն է։ Ակնկալվում է, որ այն հնարավորոuթյուն կտա բարձրացնել սարքի աշխատանքի արդյունավետությունը։ Եռաբլոկ ինտերֆերաչափն իրականում շատ փոքր սարք է, այնքան կարող է տեղավորվել ձեռքի ափում։ Առաջին հայացքից պարզ, ոչ մի բանով աչքի չընկնող երկաթագույն եռաբլոկ սարքը պատրաստելու համար գիտնականները մի քանի ամիս են ծախսում։ Սարքն այնքան նուրբ է, որ անգամ փոքր, աչքի համար անտեսանելի վնասվածքի դեպքում կդադարի աշխատել։ Այժմ այդ ինտերֆերաչափերը ձևափոխում են՝ աշխատանքն ավելի ճշգրիտ դարձնելու նպատակով։

Սարքի բլոկներում անհարթությունները կարող են լինել մի քանի միկրոմետրից ոչ ավել։ Ասել, որ միշտ են հաջողություններ գրանցում սարքի հետ աշխատելիս, իրական չէ։ Պատահում է նաև, որ ակնկալիքները չեն արդարանում։ Սարքի վնասվածքներն էլ շատ հաճախ աչքի համար տեսանելի չեն։ Ռենտգենյան ճառագայթը ընկնում են սարքի առաջին բլոկի վրա և բաժանվում են երկու մասի, վերջիններս, անդրադառնալով երկրորդ բլոկից, նորից վերադրվում են երրորդի վրա՝ պատմում է Լևոն Հարությունյանը։ Փորձերն անցակցվում են ֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի երկու լաբորատորիաներում։ Մենք այցելել ենք նրանցից մեկը։ Այստեղ կողք կողքի ինչպես նորագույն  սարքվարումներն են, այնպես էլ խորհրդային տարիներից ժառանգություն մնացած սարքեր։

Երկու սենյակից է կազմված լաբորատորիան։ Մեկում հիմնականում համակարգիչներն են, մյուսում՝ ավելի նեղ հատվածում, խնամքով դասավորված են սարքավորումները։ Եթե գիտական փորձ չեն անում, դրանք փակում են սև կտորով։ Գիտական ավելի ճշգրիտ ու արագ արդյունքներ ունենալու համար անհրաժեշտ է, որ բոլոր սարքերն էլ թվային լինեն․ այսպես և՛ հետազոտության ժամանակն ավելի կարճ կլինի, և՛ արդյունքներն ավելի ճշգրիտ։

Սարգիս Պետրոսյանն անգիր գիտի լաբորատորիայի սարք-սարքավորումները։  Գիտության մեջ ոչ միայն խնդիրներ առաջադրելը, դրանք հետազոտելն է կարևոր, այլև ոչ պակաս կարևոր է դրանք տնտեսությունում կիրառելը։ Արդյոք հայ գիտնականները կարողանում են իրենց առաջարկները տնտեսության մեջ կիրառել։  Հետազոտություններն իրականցնում են ԱՆՍԵՖ-ի մեկամյա դրամաշնորհի խրախուսմամբ։ Գումարը մեծ չէ, բայց ոգևորող է՝ ասում են։ Կատարված հետազոտոթյունները գիտական խմբում տվել են առաջին արդունքները, ավելին, մեկ հոդվածն արդեն ընդունվել է հրատարակման։