Հնարավո՞ր է պատկերացնել կյանքն առանց համացանցի: Մոտ քսան տարի առաջ` գուցե, այսօր անգամ մեկ ժամն առանց ինտերնետի անցկացնելը շատերի համար լուրջ խնդիր է։ Իսկ ինչպե՞ս ստեղծվեց ինտերնետը։ Եթե չլիներ կոլլայդերային ֆիզիկան, գուցե չլիներ նաև համացանցը։ Կոլլայդերը անգլերեն «բախում» բառից է, որի հիմնական նպատակն է ուսումնասիրել տարրական մասնիկների և միջուկների ներքին կառուցվածքը` դրանք միմյանց հանդիպակաց բախելով: Երկու մասնիկներն իրար բախելու համար (օրինակ էլէկտրոն-պրոտոն, կամ էլեկտրոն-իոն) կառուցում են կոլլայդերներ, ուր գրանցելով բախման հետևանքով առաջացած բոլոր մասնիկները հասկանում նրանց ներքին նուրբ կառուցվածքը և դրանց կապող ուժերը՝ բացատրում են մասնագետները։
Ներկայումս գործող և աշխարհում ամենահզոր կոլլայդերը Շվեյցարիայի և Ֆրանսիայի սահմանին կառուցված և 2008 թվականից գործող Մեծ Հադրոնային Կոլլայդերն է (LHC),որի վրա աշխատում են մոտ 10 հազար մարդ։ Մոտ 7․5 մլրդ դոլար է ծախսվել դրա կառուցման վրա։ 2000 թվականին ԱՄՆ-ում ստեղծվեց մինչ այժմ գործող Ռելատիվիստիկ Ծանր Իոնների Կոլլայդերը (RHIC)։ Կոլլայդերային գիտափորձերը բարձր էներգիաի ֆիզիկայի ամենաբարդ և ամենադժվարիններից են, տալիս են եզակի գիտական արդյունքներ։
Արթուր Հողմրցյանը Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիայում է աշխատում, սովորում է ասպիրանտուրայի առաջին կուրսում։ Պատմում է․ «Կոլլայդերային ֆիզիկան մարդկության համար մեծ նվաճումներ է բերել։ Օրինակ՝ ինտերնետը։ Կոլլայդերային ֆիզիկայում տվյալները շատ շատ են։ Այդ տվյալները մշակելու համար անհրաժեշտ են մեծ սերվերներ, բացի այդ հարկավոր է կուտակած տվայլները արագ փոխանցել։ Հենց այդպես էլ՝ ՑԵՌՆ-ում (CERN՝ Միջուկային հետազոտությունների եվրոպական կենտրոն) տվյալների արագ փոխանցման համար ստեղծվեց ինտերնետը»։
Տարբեր մասնկիների դեպքում անգամ ֆիզիկան տարբեր է՝ ասում է։ Նշում է՝ աչքերը մարդու օրգանզիմի համար կարևոր դետեկտորներ են, կլանում են ինֆորմացիան, հետո վերափոխում են այնպիսի ազդանշանի, որ շրջապատը հասկանալի է դառնում։ Նույն տրամաբանությունը գործում է մասնիկային ֆիզիկայում՝ փոխազդեցությունների ժամանակ պետք է դետեկտորներ ստեղծեն՝ առաջացած մասնիկները գրանցելու համար․
«Դետեկտորները տարբեր տիպի են, որոշները էներգիան են չափում, որոշները՝ իմպուլսները։ Մեր դետեկտորը գրանցում և չափում է մասնիկների էներգիան։ Մասնիկները՝ լիցքավորված ու չեզոք, կլանվում են դետեկտորում, գործ ունենք լույսի հետ։ Երբ մասնիկը բյուրեղների վրա է ընկնում, լույս է առաքում, առաքված լույսի քանակից կարողանում ենք պատկերացում կազմել ընկած մասնիկի էներգիայի մասին, տարբեր գրանցիչ սարքերով այդ ազդանշանը ուղարկում ենք համակարգիչ՝ հասկանալու համար էներգիան որքան է»։
Բարձր էներգիայի ֆիզիկայի խնդիրների ուսումնասիրման համար անհրաժեշտ, միլիարդ դոլարների արժողության կոլլայդերները կառուցվում են տասնյակ երկրների հազարավոր գիտնականների կողմից։ Համլետ Մկրտչյանը փաստում է՝ երիտասարդները գիտություն գալիս են, հետաքրքրվում են գիտությամբ, և նրանց պետք է օգնել, խրախուսել:
Համլետ Մկրտչյանը գիտությամբ սկսել է զբաղվել սկսած Խորհրդային տարիներից։ Փաստում է, որ այդ տարիներին գիտության պլանավորում կար։ Հիմնական ծրագրերը և պատվերը տալիս էր պետությունը, զարգացնելու տվյալ ուղղությունը։ Այժմ փոխվել է:
Երիտասարդ գիտնական Արթուր Հողմրցյանը 2021 թվականի հունվարից ընդգրկվել է ԱԱԳԼ-ի էլեկտրոնային կոլլայդերի համագործակցության խմբում, որտեղ կա մոտ տասը մասնակից։ Աշխատում են երկու ուղղութամբ՝ մեթոդիկ աշխատանք և մոդելավորում։ Յուրաքանյչուր կոլլայդեր և դրա գիտափորձերի համար անհրաժեշտ սարքերը շատ թանկ արժեն․ ուստի մինչև այն կյանքի կոչելը մեծ ծավալի նախնական աշխատանք կա անելու՝ ասում է Արթուր Հողմրցյանը:
BNL-ում կառուցվող նոր EIC կոլլայդերը ունենալու է փոխազդման երկու կետ, որոնց շուրջ դետեկտորներ են կառուցվելու՝ միլիոնավոր դոլարների արժողությամբ։ Դրանց շարքւոմ իր կարևոր դերն ունի մոտ 3000 բյուրեղներից բաղկացած Էլեկտրամագնիսական Կալիոմետրը: Դրա նախագծման, բյուրեղների ուսումնասիրման, կալորիմետրի պրոտոտիպի կառուցման և թեստավորման գործում ընդգրկված են ԱԱԳԼ-ի գիտանականները: Կոլլայդերը, որը ստեղծվելու է մոտ 10 տարի հետո, լինելու է գիտության վերջին ճիչը: Գիտնականները փաստում են՝ իրենք Ֆունդամենտալ գիտությամբ են զբաղվում, բայց, այն ինչ–որ պահի կիրառական է դառնում։
