«Մենք մեր ինքնության բավականին մեծ մասը կառուցել ենք ցեղասպանված լինելու շուրջ։ Սա չի նշանակում, որ մեզ հետ միայն դա է տեղի ունեցել։ Բայց ինքնությունն ավելի շատ դրա շուրջ է կառուցվում»։
Վերնագրային գիտելիքի դոմինանտության պայմաններում մենք հայտարարում ենք, թե գիտենք՝ ինչ ենք ապրել։ Հետո հանկարծ պարզվում է՝ ապրածի էմոցիոնալ կողմը դեռ զգում ենք, իսկ գիտելիքը երբեմն կարգախոսային մակարդակում է․
«Ասում են՝ մերոնք տաճկահայաստանից են։ Հարցնում ես՝ որտեղի՞ց են, պատասխանը՝ չգիտեմ։ Պապիդ-տատիդ անունն ի՞նչ է՝ չգիտեմ, ի՞նչ բարբառով են խոսում՝ չգիտեմ։
Չգիտեմ-չգիտեմ-չգիտեմ։ Հետո ասում են՝ մեզ ցեղասպանել են»։
Բարև։ Դուք կարդում/լսում եք «ՀարցուԳԻՏԱփորձ» հաղորդումը, ես Արուսյակ Կապուկչյանն եմ։ Այսօր պարզելու ենք՝ ինչպե՞ս ենք հիշում և ի՞նչ ենք պահանջում։
«ՀարցուԳԻՏԱփորձ»-ը նախորդ հաղորդումներից մեկում խնդիր էր դրել պարզել՝ ես հայ եմ, ով եմ ես։ Մասնագետները պատմեցին մեր փառապանծ արքաների և ստորացուցիչ ցեղասպանության մասին։ Կարճ ասած՝ մենք հզոր ենք և ցեղասպանված։ Մեր ինքնության ձևավորման հիմքերում ամուր գերաններ դրած ցեղասպանությունը, սակայն, սերնդափոխություն առ սերնդափոխություն ավելի լեգենդային թվաց, մինչ մի պահ թեման սկսվեց կրկին ծավալվել՝ այս անգամ ոչ միայն «հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսի կոնտեքստում։ Արցախում տեղի ունեցածը ինչ արդարացի անուն ասես՝ ստացավ, այդ թվում՝ ցեղասպանություն կամ դրա փորձ։
Նոր դեպքերը ստվերեցի՞ն մեկդարյա վաղեմության իրադարձությունների ցավը, թե՞ սրեցին այն՝ ավելի հողեղեն դարձնելով, ի՞նչ հետք է թողել ցեղասպանությունը 1915-ին այն չտեսած, բայց այսօր դրա ազդեցությունը ֆիզիկականի պես շոշափելի զգացողների վրա, ինչպե՞ս ենք հիշում, ի՞նչ ենք պահանջում․ «ՀարցուԳԻՏԱփորձ»-ն այսօր այս հարցերի մասին է։
— «Ո՞ւմ եմ հիշում», «Ի՞նչ եմ հիշում», «Ինչպե՞ս եմ հիշում», «Ի՞նչ եմ պահանջում», «Ումի՞ց եմ պահանջում», «Ինչպե՞ս եմ պահանջում»։ Ու ստացվեց էն հոդվածը, որը ես նաև Ձեզ եմ ուղարկել, որը 30-40 էջ է․․․
-48,- հիշեցնում եմ։
Պատմական գիտությունների դոկտոր, ազգագրագետ, ԳԱԱ հնագիտության ու ազգագրության ինստիտուտի գլխավոր գիտաշխատող, Հայոց ցեղասպանության պատմության ինստիտուտի նախկին տնօրեն, այժմ՝ աշխատակից Հարություն Մարությանը 48 էջ է հատկացրել մեր պահանջատիրության բացերի մասին իր տեսակետը հիմնավորելուն։ Ասում է՝ կարգախոսը լավն է, բայց չի նյութականանում, ազդեցիկ է, բայց միս ու արյուն չի ստանում։
«Այդ 1.5 միլիոնը մարդիկ են ի վերջո, ունեն անուն-ազգանուն, ծննդավայր, հարազատներ, բարեկամներ․․․ խորհրդային տարիներին կային հայրենական մեծ պատերազմի զոհերի հետ կապված կարգախոսներ՝ «Հիշում ենք բոլորին՝ անուն առ անուն», «Ոչինչ մոռացված չէ, ոչ ոք մոռացված չէ», «Հիշե՛լ, չի կարելի մոռանալ»։ Այդ ամենը վերաբերում է նաև մեր ինքնության կարևոր տարրը կազմող ցեղասպանության հիշողությանը»։
Ցեղասպանության պատմության ինստիտուտում գործում է Հայոց ցեղասպանության զոհերի և վերապրողների հաշվառման և ուսումնասիրության բաժին։ Այս մարդկանց մասին ինֆորմացիան, ասում է, կօգնի, որ մենք հասկանանք՝ մասնավորապես ո՞ւմ ենք հիշում։
«Մենք խնդիր էինք դնում հանրությանը ներգրավել, նաև առաջարկելով հետևյալ մոտեցումը՝ ապրիլի 24-ին, ժողովուրդ, եկե՛ք ձեր տատիկ-պապիկների նկարներով վահանակներով։ Եթե չունեք նրանց նկարները, եկեք վահանակների վրա իրենց անուները գրած տարբերակով, եթե դա չգիտեք, ապա հայ գրականության մտավորականների նկարներով, որոնք զոհ գնացին ցեղասպանությանը, եթե էդ էլ չեք ուզում՝ արևմտահայ հուշարձանների նկարներով և այլն, և այլն։ Դա ցուցիչը կլիներ էն բանի, որ մենք հիշում ենք»։
«Ո՞ւմ ենք հիշում» հարցը այլ ենթաշերտ ևս ունի։ Արդյո՞ք հիշել նշանակում է հիշել միայն զոհերին։ Ցեղասպանության պատմության ինստիտուտում կարծում են, որ մենք արհեստականորեն և անարդարացիորեն նեղացրել ենք շրջանակը․
«Բայց զոհեր էին նաև վերապրածները, որոնք վերապրեցին, բայց հետագա ամբողջ կյանքում էդ տրավման կրում էին։ Մարդկային ճակատագիրը խեղվեց։ Եվ երրորդ մեծ խումբը՝ դիմադրողները։ Հայոց ցեղասպանության մասին մենք միշտ խոսել ենք որպես մահ, ավեր, կոտորած, բայց մենք նաև կռվել ենք, դիմադրել ենք բազմաթիվ տեղերում, մի քանի տեղերում հաղթել ենք»։
«Չէ՞ որ իսկապես մենք վերապրել ենք, իսկապես, մենք քիչ բան չենք արել, շատ ազգեր դա չեն կարողացել անել։ Սա ոչ թե պարծանք է, այլ ինչ-որ բան կարողացած լինելու և նորից ոտքի կանգնելու պատմություն»։
Հոգեբան Սոնա Մանսուրյանը տաղավարում է՝ մասնագիտորեն բացատրելու, թե ինչպե՞ս ենք հիշում ցեղասպանությունը, ի՞նչ է տեղի ունենում մարդու հետ, որ կյանքը, որն անձամբ չի ապրել, խիստ շոշափելի է դառնում։ Հարցի մի կողմում գիտելիքն է․ մենք գիտենք՝ ինչ է եղել և բնական է, որ հիշում ենք դա․
«Այն ձևը, որով պատմությունը պատմվում է, շատ հուզական կոմպոնենտ ունի։ Եթե մենք հիշենք, թե ամեն տարի՝ տասնյակ տարիներ շարունակ, ինչպես է մատուցվում մեր հետ տեղի ունեցածը, այնտեղ կա լիքը վախեցնող վիզուալ, մարմնական բովանդակություն՝ կմախքներ, տանջահար երեխաների ֆոտոներ և այլն»։
Պատկերը պատմում է՝ ինչ է եղել։ Բայց արդյո՞ք այն մի ողջ ազգի վրա կարող էր նույն կերպ ազդել և վառ պահել հիշողությունը։ Առավել ևս՝ կարո՞ղ էր արդյոք պատկերը ցավի՝ սերընդեսերունդ փոխանցման հիմք դառնալ։
«Տասնամյակից ավելի է՝ գիտության մեջ խոսում են նաև միջսերնդային փոխանցման կենսաբանական մեխանիզմների մասին։ Դեռևս բանավեճեր ու մի քիչ էլ շահարկումների դաշտ է, բայց ամեն դեպքում կա այդ՝ հիմնականում կենդանիների վրա արված հետազոտությունների բազան, որ տրավման, ուժեղ բացասական ազդեցության ենթարկված լինելը հաջորդ սերնդի վրա ինչ-որ մեխանիզմներով ազդում է, ու էդ մեխանիզմները միշտ չեն, որ պատմողական են»,— ասում է հոգեբանը։
Մարդկանց դեպքում, սակայն, դժվար է հասկանալ՝ մենք հիշում ենք, քանի որ ժառանգե՞լ ենք ցավը, թե՞ լսել դրա գոյության մասին։ Ցանկացած դեպքում այն կա, և, պարզվում է՝ նոր տրավման ոչ թե մոռացության է մատնում նախորդը, այլ ավելացնում է դրանք՝ մեզ համար աննկատ սրելով։
«Հոգեբանության մեջ այդպիսի հասկացություն կա՝ կասկադային տրավմա, երբ իրար հետևից բաներ են տեղի ունենում ու ամեն հաջորդը ակտիվացնում և ուժեղացնում է նախորդի ազդեցությունը։ Այո, ավել շատ ակտիվացել է։ Ե՛վ անհատական, և՛ խմբային մակարդակում կան էգո-մեխանիզմներ՝ պաշտպանական մեխանիզմներ․ եթե ինչ-որ բան չափազանց մեծ է քո համար էդ պահին, քո համակարգը պետք է անջատի դա, մի կողմ դնի, մինչև կարողանա դրա հետ գլուխ դնել»։
Գուցեև սա էր պատճառը, որ Արցախում տեղի ունեցածին «ցեղասպանություն» անունը տալիս շատերը ներքին և արտաքին լուրջ կոնֆլիկտներ էին ունենում։ Մի կողմից ժառանգաբար և/կամ պատմողաբար փոխանցված տրավման է, մյուս կողմից՝ դրա կրկնության հիմնավոր վտանգն ու դա կանխելու անզորությունը։ Բայց հոգեբանն ասում է՝ այլ ֆակտոր ևս աշխատում է․
«Ես կարող է մի քիչ վատ բան ասեմ, բայց մենք միշտ ունենք էդ պահեստային ռեակցիան, որ հենց ամենասարսափելին տեղի ունենա, որը ինքը չի էլ ուզում թաքցնի, որ քո հետ փորձելու է անել (հեղ,- նկատի ունի՝ թշնամին), դու ունես այդ պահուստային տարբերակը, որը հաստատում է քո կոնցեպտը, թե քեզ հետ ինչ է տեղի ունենալու, քեզ հետ ինչ են անելու։ Եթե ինչ-որ բան քո տեսության, քո կոնցեպտի մեջ է, ինչքան էլ դա սարսափելի լինի, դու սովոր ես դրան, այ դա է ինձ անհանգստացնում։ Մենք ասում ենք՝ ըհն, մեզ էլի ցեղասպանում են, դա առաջ է բերում շատ հույզեր, շատ տագնապներ, բայց կարծես թե դա մի բան է, որը դու սպասում ես, դա մի բան է, որը դու գիտես, դու գիտես՝ ինչ անել դրա հետ»։
Հայոց ցեղասպանության պատմության ինստիտուտը բլոկադայի ընթացքում հրապարակում էր գիտական հոդվածներ՝ տեղի ունեցողի իրական անունը տալու ակնկալիքով։ Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու կոնվենցիան շարադրում է ցեղասպանության բոլոր ձևերը և բնավ պարտադիր չէ, որ այն ընթանա ուղիղ մարդասպանությամբ։
«Ընդամենը մեկ կետն է, որ վերաբերում է մարդկանց սպանությանը, մնացածի պարագայում մարդիկ նաև կենդանի են մնում, բայց դա չի նշանակում, թե չեն ցեղասպանվում»,- ասում է Հարություն Մարությանը։
Գիտակցում, խորքային ճանաչում, ինքնախարազանման պակաս, ինքնախնայողության՝ մի փոքր ավելի չափաբաժին․ մասնագետները այսպես են փորձում տալ «Հիշում եմ և պահանջում եմ» բանաձևն ավելի շոշափելի դարձնելու ճանապարհը։ Ասում են՝ հիշողությունը պիտի լինի թիրախային, ապրումը՝ խորը, բայց բազմակողմանի։ Իսկ հարմարվողականության հետ վարվելու լուրջ խնդիր ունենք․ արժե հարմարվել նաև հաղթանակի գոյության իրավունքի հետ։
