Որպես կանոն հանքարդյունաբերական նախագծերը Հայաստանում ընթանում են նույն սցենարով. պաշարներ փնտրող ու դրանց շահագործմամբ հետաքրքված ընկերությունները խոսում են օգուտների, իսկ բնապահպանները՝ անդառնալի վնասների մասին:
Թրանսփարենսի ինթերնեյշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնի փորձագետներն ուսումնասիրել են հանքարդյունաբերության ոլորտի խնդիրները ու փորձել են հասկանալ, թե որ կետերում են կասկածներն ու կոռուպցիոն ռիսկերը:
Որտե՞ղ է սկսվում անպատասխանատու հանքարդյունաբերությունը և ինչպե՞ս է որոշվում ՝ օգուտներն են ավելի շա՞տ, թե՞ վնասները : Թրանսփարենսի ինթերնեյշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնի փորձագետներն առանձին հետազոտությամբ փորձել են գտնել այն կետերը, որտեղից ոլորտում սկսվում են կասկածներն ու կոռուպցիոն ռիսկերը:
Ծրագրի փորձագետ Արթուր Գրիգորյանի դիտարկումն է: Նա հստակեցնում է, որ ուսումնասիրությունը վերաբերել է ոչ թե ամբողջ ոլորտին, այլ դրա կարևոր բաղադրիչներից մեկին՝ ընդերքօգտագործման իրավունքի տրամադրմանը:
Օրենսդրության համաձայն՝ Հայաստանում ընդերքօգտագործման իրավունք տրվում է երկարբանական ուսումնասիրությունների և դրանց արդյուննում հայտնաբերված ու հաստատված օգտակար հանածոների պաշարներն արդյունահանելու համար: Այժմ ուժի մեջ է 400 տույլտվություն, դրանցից 27-ը վերաբերում է մետաղական հանքավայրերին:
Օրենսդրությունը սահմանում է այն չափորոշիչները, ըստ որոնց հաստատվում են պաշարները, որոշվում է արդյունահանման արդյունավետությունը՝ սոցիալական, բնապահպանական ու այլ ազեդցություններ հաշվի առնելով: Օգուտները գումարային առումով ամփոփովում են , իսկ վնասների ընդհանուր արժեքը պարզել հնարավոր չէ՝ ասում է փորձագետը:
Պատճառներից հիմնականը՝ չկան պատշաճ ընթացակարգեր գնահատելու հանքարդյունաբերության ազդեցությունը էկոհամակարգերի և մարդու առողջության վրա կամ դրա սոցիալական հետևանքները:
Հանքարդյունաբերական նախագծի ամբողջ ազդեցությունը գնահատելու պատասխանատվությունն այսօր գործող ընթացակարգերով մեկ կառույցինն է: Բնապահպանության նախարարության փորձաքննական կենտրոնի լիազորությունները խիստ լայն են, իսկ հնարավորությունները՝ սահմանափակ՝ ասում են ուսումնասիրության հեղինակները: Այդ կենտրոնի վրա է դրված խնդիրների ամբողջ ծավալի վերհանումը ՝ շրջակա միջավայրի, մարդու առողջության վրա ազդեցությունից ու սոցիալական հետևանքներից մինչև հանքի շահագործման նպատակահարմարության որոշում: Հենց այդ պատճառով էլ առաջարկում են ստեղծել ավելի ուժեղ կամ բարձր կառույց:
Էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարությանը նոր կառույց ձևավորելու առաջարկն ամենևին չի ոգևորւմ: Այս գերատեսչության ներկայացուցիչ Գևորգ Թորոսյանը կարծում է, որ նոր կառույցի ստեղծման առաջարկ դնելով նշված խնդիրները չեն լուծվի:
Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի շահագործման հայտ ներկայացրա ընկերության ՝ «Լիդիան Արմենիան» -ի ներկայացուցիչը նույնպես կարծում է, որ ոչ թե նոր կառույց ստեղծելու, այլ գործողի կարողություններն ուժեղացնելու անհրաժեշտություն կա: Թույլ կամ վիաճարկելի փորձաքննության առաջին զոհը հենց հանքարդյունահանող ընկերությունն է՝ ասում է Արմեն Ստեփանյանը: Նրա կարծիքով՝ այլ գործոններ են խոցելի դարձնում բնապահպանական եզրակացությունների արժանահավատությունը:
Արձագանքելով էժան փորձաքննության վնասներին՝ բնապահպանության նախարարության ներկայացուցիչը տեղեկացնում է, որ օրենսդրական փոփոխություններ են քննարկվում, ըստ որոնց նախատեսվում է, որ փորձաքննության ծախսերը պետք է հոգա արդյունահանող ընկերությունը: Սա, ըստ բնապահպանական գերատեսչության, թույլ կտա ներգրավել ավելի լուրջ մասնագետներ ու կազմակերպություններ, նաև միջազգային:
Ինչ վերաբերում է նոր կառույց ստեղծելուն, Ազգանուշ Դրնոյանն առաջարկում է չթերագնահատել ՇՄԱԳ փորձաքննության գործող ընթացակարգը: Օրենսդրությունը կենտրոնի առջև դնում է բոլոր պատասխանատու կառույցներից կարծիք ստանալու պարտադիր պահանջ՝ առողջապահությունից մինչև մշակույթի նախարարություն: Որևէ գերատեսչության բացասական կարծիք չի կարող հաշվի չառնվել՝ ասում է բնապահպանության նախարարության ներկայացուիցչը:
Իսկ արյոք երբևէ որևէ հանքարդյունաբերական նախագծի վերաբերյալ որևէ գերատեսչություն բացասական կարծիք հայտնել է: Հարցն ի դեպ հետաքրքում էր բնապահպան Կարինե Դանիելյանին:
Մինչդեռ բացասական եզրակացության կամ առվազն անհանգստության հիմքեր օրինակ, առողջաօպահության նախարարությունը պետք է որ ունենար: Կարինե Դանիելյանը նշեց, որ փորձագետների մի մեծ խումբ վերջին մեկ տարվա ընթացքում ուսումնասիրել է էկոլոգիական ու առողջապահական վիճակագրությունը և հետազոտության արդյուքնում հանգել այն եզրակացության, որ առողջության տեսանկյունից ամենառիսկային գոտիները Հայաստանում հենց հանքարդյունաբերական գլխավոր շրջաններն են՝ Լոռին ու Սյունիքը: Ցուցանիշներն , ըստ Դանիելյանի, պարզապաե ահազանգ են:
