«Ինքնության խնդիրը հավաքականությունն է, ինքնանույնականությունը, լոյալությունը՝ գաղափարին, արժեքին։ Մենք շատ ենք խոսում դրա մասին։ Բայց ի՞նչ ենք անում»։
Չարենցը դեռ 1933-ին էր «ով հայ ժողովրդին» ասում, որ «միակ փրկությունը հավաքական ուժի մեջ է»։ 2023-ին նույն հայ ժողովուրդի ամենամիասնական ծեսերից մեկը դեռ միասնականություն քարոզելն ու դրա բացակայությունից սրտնեղելն է։
«Գիտելիքը կամ մշակութային ստեղծագործությունը չդարձավ մեր երեխաների կրթության, մեր հասարակության մեջ այն չափանիշը, որը կարող էր թացը չորից բաժանել»։
Բարև, եթերում «ՀարցուԳԻՏԱփորձ» հաղորդումն է, ես Արուսյակ Կապուկչյանն եմ, այսօրվա պարզելու ենք՝ միասնականության մե՞ջ է փրկությունը։
***
Փրկությունը մի բան է, ինչը մենք, թերևս, ամենահաճախն ենք փնտրել։ Համազգային փնտրվածների շարքում այն գուցե զիջում է միայն մեղավորներին։ Այս վերջինը հեշտությամբ գտնում ենք, իսկ առաջինը, որը գտնելու բանաձևերի պակաս չունենք, կարծես վրիպում է մեր աչքից արդեն հազարամյակներ։ Հակառակ դեպքում միասնականությամբ փրկվելու կոչ-պատգամները պետք է որ արդեն ժամանակավրեպ լինեին։
Բայց մեր դպրոցներում դեռ ակտիվ քննարկվում է Չարենցի «Պատգամ» բանաստեղծությունը (իսկ, ավելի կոնկրետ, բանաստեղծական տողերի երկրորդ տառերում գաղտնագրված արտահայտությունը), առօրյա-կենցաղային գեո-պոլիտիկ վերլուծությունները միասնականության կարևորության շուրջ են, քաղաքական ելույթները՝ միասնական չլինելու կործանարար հետևանքների։
Ինչո՞ւ է միասնականությունն այդքան քիչ մեր կյանքում և այդքան շատ մեր խոսքում, ո՞ր գործողությունների դեպքում է կարելի ազգին հիմնավոր կերպով միասնական համարել, ինչո՞ւ է փրկություն փնտրողը համառորեն անտեսում փրկության պատրաստի դեղատոմսը, մեր փրկությունն իսկապե՞ս միասնականության մեջ է․ «ՀարցուԳԻՏԱփորձ»-ն այսօր այս հարցերի մասին է։
«Միասնականության հարցերը ինքնության հարցեր են, իսկ ինքնությունը ունի տարբեր շերտեր։ Մասնավորապես՝ ինքնության խնդիրը հավաքականության, ինքնանույնականության, լոյալության՝ գաղափարին, արժեքին, սիմվոլին, նման պրակտիկաներն են։ Մենք շատ ենք խոսում դրա մասին։ Բայց ինչ ենք անում։ Այստեղ գլխավոր, մեծ փրկության տանող ճանապարհը այդ խզվածքը վերացնելն է՝ իմացածի, հավատացածի ու անելիքի»։
Սոցիոլոգ, ԵՊՀ Սոցիոլոգիայի տեսության ու պատմության ամբիոնի վարիչ Հարություն Վերմիշյանի աշխատանքը մարդկանց գիտելիքը, հավատալիքը, պատկերացումն ու զգացումը թիվ ու գրաֆիկ դարձնելն ու հետազոտության էջերում ամփոփելն է։ Սոցիալական հետազոտությունները շատ բան կարող են ասել մարդկանց մասին, ասենք այն, որ իմանալը կիրառելու բավարար հիմք չէ։ Իսկ երբ տեսական գիտելիքն ու գործնական կյանքը չեն համընկնում, գիտելիքը դառնում է աղմուկ։
«2015 թվականի մեր երիտասարդության հետազոտությունը ցույց էր տալիս նույնականացման ցուցիչ․ «ով եմ ես» հարցին պատասխանելուց գլխավոր կետերը, որոնք առանձնացնում են երիտասարդները՝ հայ, քրիստոնյա, էթնիկ և կրոնական հիմքերն են։ Քաղաքացի լինելը բավական հեռու կետերում էր։ 2022 թվականին իրականացված նույն հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ առաջին տեղում քաղաքացիական ինքնությունն է՝ ես քաղաքացի եմ, հետո նոր՝ հայ։ 18 թվականից հետո մենք անընդհատ լսում ենք՝ «դու քաղաքացի ես»։ Սա տրված ինքնություն է, ու մենք ասում ենք՝ վայ, ես քաղաքացի եմ, մենք սկսում ենք ֆայմել, որովհետև լսել ենք, գաղափարախոսությունը կա»։
Հարություն Վերմիշյանը չի շտապում անդրադառնալ հարցին, թե այդ դեպքում ինչո՞ւ միասնականության մասին մեր շատ ավելի վաղուց լսած գաղափարները այսքան կտրուկ չեն դառնում մեր ինքնության մաս։ Սոցիոլոգիան խաչաձև հարցերի ու ավելի խորը պատասխանների գիտություն է․
«Բայց որքանո՞վ է ամուր այս ցուցիչը ու որքանո՞վ չի առասպելացված։ Կան մշակութային պրակտիկաներ, որոնք ամրացնում են սա, այսինքն տեղեր, որտեղ ես զգում եմ քաղաքացի, որտեղ ես գործում եմ որպես քաղաքացի, այ էդ հավաքական, միասնական, կոլեկտիվ պրակտիակները կա՞ն, թե՞ չկան։ Որովհետև երբ նայում ենք նույն տարվա մեջ իրականացրած հետազոտության հաջորդ ցուցիչը քաղաքականապես, քաղաքացիական տարբեր աշխատանքներում երիտասարդները գրեթե ընդգրկված չեն։ Այսինքն՝ 60 տոկոսն ասում է՝ քաղաքացի եմ, բայց 5 տոկոսն է, որ որոշակի քաղաքացիական պրակտիկաներում է ներգրավվում։ Սա փուչ գաղափարախոսական, միֆական ինքնություն ու ինքնանույնականացում է»։
Ստացվում է՝ մեր խոսքը վարքից խելացի է և միասնականության դասերը ևս մենք սերտում ենք՝ միայն իմացական մակարդակում պահելով։ Մասնագետները միասնականության հավանականությունը գնահատելու համար չափել են նաև երիտասարդների կոլեկտիվության ցուցիչը։ Նրանց արժեհամակարգը պարզող հարցերից մեկը վերաբերում է այն երեք արժեքներին, որոնք հարցվողները ամենաբարձրն են գնահատել․
«Գլխավորը 15 թվականին էլ, հիմա էլ անձնական արժանապատվության արժեքն է, անձնական արժանապատվությունն է, և ամենացածր շարքը երեք արժեքների դրանք կարեկցանքի ու ալտրուիզմի արժեքներն են, օրինակ՝ հանդուրժողականությունը՝ 6 տոկսոս, համերաշխություն, կարեկցանք՝ 5 տոկոս, ալտրուիզմ՝ 4 տոկոս, իսկ անձնական արժանապատվություն՝ 23 տոկոս։ 16 տոկոսն է, որ ասել է՝ ես որևէ կամավորական պրակտիկայում վերջում տարում ընդգրկված եմ եղել։ Ընդ որում, կամավորականության մասին մեր առանձին հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ դրանք կլասիկ կամավորական պրակտիկաներ չեն, ունեն շատ ռացիոնալ նպատակ՝ ճանաչել մարդկանց, պոտենցիալ գործ գտնել, ունենալ CV-ում գրված կետ, որը կօգնի էսինչի համար»։
Լուծում կա՝ ասում է սոցիոլոգն ու սլաքները կրկին ուղղում կրթությանը։ Դպրոցում Չարենցի միասնականության պատգամը սովորելը բավարար չէ։ Եվ եթե ռեսուրս, ժամանակ, հնարավորություն ու ցանկություն ունենանք ներդրում անել այսօր ու սպասել մի քանի տասնյակ տարի, ապա գուցե հաջորդիվ ունենանք ոչ թե միֆական տեսակին նույնականացվող, այլ ցանկալի միֆերն իրական դարձնող սերունդ․
«Մենք միֆեր ենք ստեղծում մեր ինքնության, հզորության, բանակի շուրջ, ազգային միասնականության դիսկուսի մեջ սա շատ կարևոր է, բայց որքանո՞վ ենք էս միֆերը սնուցում նաև իրական հիմքերով, որոնք թույլ են տալիս, որ էդ միֆը մի օրում չկոտրվի ու չկորի»։
«Երբ նայում ենք՝ բոլոր հարցերի պատասխանը կա՝ ինչպես սիրել հայրենիքը, մենք ունենք հարուստ գրականություն, հարուստ հոգևոր ժառանգություն, բայց շուկայական պայմաններում, երբ ամբողջը նյութականացվում էր, սեղանային հայրենասիրության կոնտեքստում, դրանք արժեզրկվում են։ Խորքային ընկալում չի դառնում»։
Մանկավարժական համալսարանի կիրառական հոգեբանության ամբիոնի դոցենտ Զարզանդ Ասատրյանը բառի դերն ու նշանակությունն ըստ արժանվույն գնահատող մարդկանցից է։ Ասում է՝ ցանկալի միտքը պետք է շրջանառվի, սակայն միայն կրկնության գերբնական ուժի վրա հույս դնելու կարիք չկա․
«Անձի մակարդակով և սոցիալական միկրոխմբերի մակարդակով միասնականությունն արտահայտվում է, երբ կա սպառնալիք, վտանգ։ Արդյո՞ք մենք չենք ընկալում սպառնալիքներն ու վտանգները։ Իհարկե ընկալում ենք։ Գուցե այստեղ կան այնպիսի մոլորություններ, որոնք թուլացնում են մեր զգոնությունը»։
Վտանգի դեպքում, եթե նույնիսկ սթափ միտքը լքի մարդուն, ինքնապաշտպանական բնազդն անելու բան ունի։ Առնվազն՝ հիշել պաշտպանվելու՝ վաղուց սնուցվող գաղափարները։ Ինչու, ինչպես և որտեղ ենք մենք օտարվում մեզ հայտնի գաղափարներից։ Հոգեբանը չվերահսկվող տարածքներն է մատնացույց անում․
«Մենք շատ կարևորում ենք մեր ընտանիքը և մտածում ենք, թե ինչ միկրոմիջավայրում պետք է մեր երեխան մեծանա, ինչ վարք ու նորմեր պիտի դրսևորի։ Պետությունը կարևորում է, թե ինչ պետք է սովորի երեխան դպրոցում, ինչ ծրագրով, ինչ մանկավարժ պետք է իրեն դասավանդի։ Իհարկե շատ կարևոր է պետական կառավարման համակարգում ինչ բարոյական, իրավական, սոցիալական նորմեր պիտի լինեն, բայց արդյո՞ք մենք նման ուշադրություն ենք դարձնում փողոցին»։
Փողոցը, ըստ Զարզանդ Ասատրյանի, և ֆիզիկական է՝ թաղ ու բակի մակարդակում, և վիրտուալ՝ համացանցային տիրույթում։ Կարծում է՝ այս երկու միջավայրերից եկող գաղափարները կարող են էական դեր ունենալ նոր արժեքներ ու գաղափարներ ձևավորելու հարցում։ Եվ քանի այնտեղ տարածվում են անձակենտրոնության գաղափարները, դասագրքերում տեղավորվող ավելի բարդ խնդիրները՝ օրինակ համայնքի համար ու համայնքի հետ լինելը, մղվում են երկրորդ պլան։
«Մենք մշակութային քաղց չունենք, պակաս չունենք, խնդիրը՝ դա ինչպես ենք մատուցում ու որտեղ ենք մատուցում, միայն դպրոցի ներսու՞մ»։
«Ամենասկզբում սկսեցիք խոսել, որ մենք անընդհատ խոսում ենք միասնականոության, մեր փրկության, հավաքականության հարցերի շուրջ, անընդհատ մեզ տրվում է՝ բանաստեղծության, գրի և այլնի տեսքով, որ պետք է այսպիսին լինել, բայց մի մոռացեք, զուգահեռ մյուս կարևոր նարատիվը, որն անընդհատ շրջանառվում է ու մենք դրան էլ ենք հավատում սրա կողիքն՝ հայը ֆուտբոլ խաղացող չի, հայը ըմբշամարտիկ է, հայը ծանրամարտիկ է, ինդիվիդուլա սպորտն է կարևոր»։
«Պետք է հավաքական լինենք» և «Չենք կարող հավաքական լինել»․ այս երկու նարատիվներից որի՞ն ենք մենք ավելի շատ հավատում, ո՞րն ենք ավելի հաճախ լսում ու որի՞ հետ ենք էմոցիոնալ կապվածություն զգում։
Սոցիոլոգ Հարություն Վերմիշյանն հենց այս հարցի մասին դեռ հարցուփորձեր կամ գիտափորձեր չի արել։ Սակայն գիտությունը շարունակում է աշխատել՝ երբեմն պարզ թվացող հարցերի հիմքերը պարզելու ու կարևոր երևույթների կատարման կամ չկատարման պատճառները պարզելու նպատակով։
