Ջրամբարի, գետի, թաղամասի ինքնությունը․ ուսումնասիրելով հիշողությունը

Ջերմուկի «ծովը»՝ Կեչուտ․ հիշողություն ջրի հատակին

57 տարի առաջ Սևանա լիճը փրկելու համար 67 բնակելի առանձնատուն, 3 եկեղեցի, 2 մատուռ, գերեզմանադաշտ՝ մինչև 8-րդ դարը թվագրվող խաչքարերով, ջրասույզ արվեցին․ խորհրդային տարիներին Հայաստանում 80 ջրամբար է կառուցվել, որոնցից 5-ը՝ գործող համայնքների տեղում։ Վերջինը «Ջերմուկի ծովն» է կամ  Կեչուտի ջրամբարը։ «Կեչուտ․ հիշողություն ջրի հատակին» մուլտիմեդիա նախագծով երիտասարդ հետազոտողները վերականգնել են ջրասույզ արված գյուղի ֆիզիկական տեսքը, քարտեզը, ջրամբարի կառուցման հանգամանքներն ու հետևանքները։

«Երբ կեչուտցիներին հարցնում ես էդ օրվա մասին, բոլորն ասում են, որ երջանիկ էինք, հագել էինք մեր ամենալավ զգեստը և գնացել էինք ջրի եզրին կանգնել։ Շատ պատմական, շատ կարևոր պահ էր, և մենք գիտեինք, որ փրկում ենք Սևանը։ Իրականում մարդիկ չեն մտածում խոշոր, գլոբալ ձևերով, շատ լոկալ ինքնություն ունեն, 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ հարցազրույցը, և արդեն ընկերանում ենք։ Պատմում են, որ իսկապես իրենց լավագույն զգեստներով հավաքվել էին ջրամբարի շուրջ, բայց ամբողջ գյուղը լաց էր լինում։ Փորձում են իրենց հիշողությունից դուրս մղել, որ իրականում մեծ ողբերգություն են ապրել, ինչ ծանր է եղել տեսնել, թե ոնց է իրենց գյուղն անցնում ջրի տակ»։

«Մշակութային և սոցիալական նարատիվների լաբորատորիայի» հիմնադիր, նախագծի հեղինակ Տիգրան Ամիրյանն ու թիմը մի քանի անգամ են հանդիպել հին Կեչուտից տեղահանվածների հետ, զրուցել նրանց հետ։ Ամիրյանն ասում է՝ առաջին հայացքից հերոսություն թվացող իրողությունն իրականում էկոմիգրացիա էր․ գյուղացիներն իրենց ձեռքով են քանդել տները, մաքրել փողոցները։ Ոմանք հրաժարվել են։ 1986-ին, երբ որոշվել էր ցամաքեցնել ջրամբարը՝ տիղմը ստուգելու համար, տարածքի նախկին տերերը նորից հավաքվել են ափին։ Մինչ օրս էլ, երբ ջրի մակարդակն իջնում է, տեսանելի են առանձին կտուրներ։

«Ենթակառուցվածքային շենքերը մնացել են, ու դա նույնպես մնում է գյուղական նոր սերնդի մոտ լեգենդով, երբ գյուղի երեխաները կարող են շատ ոգևորված պատմել, որ գիտե՞ս, երբ ջրի մակարդակն իջնում է, իմ պապիկի տան պատերը երևում են, մեր եկեղեցու կտուրը երևում է, այսինքն՝ նույնիսկ երիտասարդ սերնդի պատումը կառուցվում է այդպես»։

Երբ խոսում ենք տեղահանությունների մասին, անմիջապես պատկերացնում ենք ռազմական բախումներ, բայց քիչ չեն դեպքերը, երբ համեմատաբար խաղաղ, օրինակ՝ խորհրդային շրջանում, այս կամ այն համայնքի բնակիչները էկոմիգրացիայի են ենթարկվել  բնության վերափոխման մեծ նախագծերի հետևանքով՝ պատմում են նախագծի հեղինակները։ Հետազոտողների թիմը որոշել է անդրադառնալ Կեչուտին, քանի որ այն մաս է կազմել Հայաստանի ամենամեծ նախագծերից մեկի՝ Արփա-Սևան թունելի կառուցմանը։ Նախագիծն ունի տեքստային, վիզուալ և ձայնային բաղադրիչներ։

«Շինարարության տասներեք տարիների ընթացքում հին Կեչուտի բնակչության տեղահանությանը զուգընթաց ջրամբարի տարածքն ազատելու համար նախատեսվում էր հեռացնել բոլոր ծառերը և ամբողջովին քանդել հին գյուղը՝ տները, գոմերը, ձիթհանը, դպրոցը, մշակույթի տունը, եկեղեցիները։ Ջրի տակ էին հայտնվելու նաև արոտավայրերը, դաշտերը և գյուղի տարածքում գտնվող «Թթու ջուր» կոչվող ջերմաբուխը (գեյզերը), որը հետագայում ստորգետնյա ջրերը չաղտոտելու նպատակով փակվեց։ Մինչև ջրամբարի բացումը, սակայն, գյուղատեղին ամբողջությամբ չքանդվեց. ծառերը, տները և շինությունները շարունակեցին կանգուն մնալ։ Ջրամբարի շինարարական աշխատանքների ավարտից հետո՝ 1981 թվականի մարտի 20-ին, կազմակերպվեց հանդիսավոր միջոցառում, որի շրջանակում փակվեց Արփա գետի հունը և լցվեց Կեչուտի ջրամբարը»,-ասում է համահեղինակ, ճարտարապետ Արսեն Գրիգորյանը։ 

«Հիշողության քարտեզներ»․ Շուշիի վերջին, մենթալ գծագրումները

Հետազոտողների խումբը զբաղվում է մշակութային հիշողության և մշակութային իրավունքների ուսումնասիրությամբ։ Իրականացված նախագծերից մեկը «Շուշի․ մտաքարտեզներ» ուսումնասիրությունն է։ 2020-ին տեղահանված շուշեցիներն իրենց հիշողություններով «գծել են» քաղաքի իրական խճանկար-քարտեզը՝ վավերագրելով հարազատ քաղաքի վերջին պատմությունները։

«Մեր թիմից կային մարդիկ, որ էլի աշխատել էին 90-ականներին մտաքարտեզներով։ Նրանք նորից սկսեցին անել էդ աշխատանքը՝ պատերազմի տրավմայով 2 տարբեր սերունդների հետ։ Ոչ թե մենք, այլ հենց շուշեցիներն էին անում 2 պատերազմների համեմատությունը։ Իրենք ոչ թե պատմում էին՝ սա մեր տունն էր, մենք դուրս եկանք, այլ համեմատում էին՝ իսկ 90-ականներին սենց էր»։

Կախված թեմայից՝ փոխվել է հետազոտության մեթոդը, հրավիրվել են նոր մասնագետներ։ Շուշիի դեպքում մեկտեղվել են հիշողությունն ու փախստականությունը։ Լաբորատորիան երկու թիմով է աշխատել։ Ուրբանիստների և ճարտարապետների խումբն ուսումնասիրել է ֆիզիկական քարտեզները, մարդաբանների թիմը՝ մարդկանց պատմություններն ու «էմոցիոնալ մտաքարտեզները»։ 

«Հաճախ փորձում էինք հասկանալ՝ ինչքան մոտ են դրանք իրար․ դա նույնպես զարգացնում է ուսումնասիրությունը։ Ֆիզիկական ցանցի վրա նոր, մենթալ ցանց է կառուցվել, որովհետև կա քաղաքային բաշխում, կա ճանապարհ, բայց մարդու հիշողություններում այլ բան է պահպանվել։ Հաճախ կանանց դեպքում է այդպես լինում, որովհետև նրանք առօրյայում աշխույժ են, հիմնականում մեքենայով չեն շարժվում, հիշում են ոչ թե այս ճանապարհը այսինչ անունով, այլ՝ փոքր, ինչ -որ ճանապարհ, որը շատ է օգտագործվել, ունի ուրիշ անվանում։ Միայն մի խումբ կանայք կարող են իմանալ էդ բառը»։

Հետազոտությունն սկսելու ժամանակահատվածը համընկել է Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի՝ Շուշիի քաղաքային դիմագիծը, հատակագիծը փոխելու   հայտարարություններին՝ ասում է Ամիրյանը։ Նախագիծը, փաստորեն, դարձել է ոչ միայն գիտական ուսումնասիրություն, այլև Արցախի մշակութային մայրաքաղաքի վերջին էջերի վավերագրում։

«Այդ ընթացքում մենք հասկացանք, որ երևի բոլոր հարցերը կարելի է լուծել։ Տունը, աշխատանքը,սոցիալական խնդիրները լուծվող հարցեր են, բայց երբ մարդիկ զրկված են իրենց միջավայրից, առօրյա կյանքից, իրենց հիշողության վայրերից, պատասխանը չունես, թե ոնց այդ հարցը լուծես, ոնց մարդկանց ամոքես։ Եթե մարդը չունի իր ծնողների, բարեկամների գերեզմանատներ այցելելեու հնարավորություն, զրկված է իր միջավայրից, շփումից, սոցիալական կապերից, նրան բարդ է նոր միջավայրին ինտեգրվելը»,-պատում է Ամիրյանը։

Նախագիծը լաբորատորիայի ամենաարագ արված աշխատանքերից է։ Շուշեցիների հետ հանդիպումները թիմը սկսել է պատերազմից անմիջապես հետո։

«Մենք հասկանում էինք, որ հենց հիմա, այս պահին պետք է գործել, որովհետև մարդկանց հիշողությունները թարմ էին»,-ասում է Ամիրյանը։ Տեղահանվածների մի մասը չի ցանկացել խոսել՝ այդպես ինքնապաշտպանելով հոգեկան աշխարհը, մյուս մասը՝ հակառակը, հնարավորինս շատ պատմելով՝ փորձել է ավելի մոտ լինել հիշողություններին, հասկանալ, թե ինչ և ինչպես եղավ։

Էմոցիաներն ու հիշողությունները գծագրել են Շուշիի վերջին՝ ամենաիսկական քարտեզը, որտեղ կարմիր ու սև գծերը մարդկային պատմություններն են, հետհայացքները, պատումները։

Հիշողությունների համակեցություն․ «Բալաթ»

«Բալաթ․ապրել միասին» հետազոտությունը պատմում է Ստամբուլի կենտրոնում՝ հրեական թաղամասում, հայերի, հույների ու հրեաների համակեցության մասին։  Աշխատանքները սկսվել էին  2020-ին՝ 44-օրյա պատերազմից առաջ։ Թիմը նախատեսում էր մեկնել Ստամբուլ, տեղում լուսանկարներ անել և խոսել թաղամասում ապրող բնակիչների հետ։ Սակայն պատերազմը փոխեց հետազոտության ընթացքը։

«Պատերազմի պատճառով անհնար էր գնալ Ստամբուլ, պատմություններ հավաքել։ Մեզ հետ կապ հաստատեց Արա Գյուլերի թանգարանի տնօրենը Ստամբուլից, առաջարկեց իր լուսանկարները։ Շատ հետաքրքրիր էր պատկերել թաղամասը։ Մեր ունեցած հարցազրույցները ժանրային առումով փոխեցինք, համապատասխանեցրինք նկարներին։ Աշխատանքը դարձավ նաև Խորենյան վարժարանի արտեֆակտը»։

Թիմը  հետազոտել է ոչ թե հայկական ամենահին թաղամասը, այլ երեք ազգերի՝ հայերի, հույների և հրեաների միքանիդարյա համակեցությունը։ Ուշագրավը տարբեր խառնվածքների, ազգային, մշակութային ու սոցիալական ինքնությունների մեկտեղումն է։

«Ճարտարապետական պատմությունն է նաև շատ հետաքրքիր։ Փոքր հրեական շինություններրը, իրար կիպ հարող տները սովորական են դարձել այդպիսի տներում երբևէ չապրած մարդկանց, օրինակ՝ թաղամասի ներկայիս բնակիչների՝ էմիգրանտ սիրիացիների համար»։

Հետազոտությունը դարձել է «անդրազգային»։ Ոչ միայն թաղամասի հարևանների հիշողությունների, այլև հարևանների գիտնականների հետ են համագործակցել։ Արդյունքում՝ «պարզվել է» երեք ազգերի հիշողություն ունեցող թաղամասի ինքնությունը։

Հիշողության հոսանքները․ «Գետառ»

Գեղամա լեռներից սկիզբ առնող ու Երևանով անցնող Գետառը ժամանակին ազատորեն հոսել է քաղաքի փոքր ու մեծ կենտրոններով, եղել բնակիչների ամենօրյա կյանքի ու ինքնության անբաժան մասը, հիմա որպես գետ գոյություն չունի։ «Մշակութային և սոցիալական նարատիվների լաբորատորիա»-ն 2-3 տարի արխիվներում որևէ տեղեկություն է փնտրել գետի մասին, սակայն 1947 թվականի ջրհեղեղից հետո ստեղծված գեոդեզիական քարտեզներից բացի՝ ոչ մի հիմնական նյութ չի գտել։

Բնապահպանների, բնակիչների, լրագրողների, ուրբանիստների, դիզայներների օգնությամբ թիմը վերականգնել է գետի պատմությունը, ազդեցությունը Երևանի քաղաքաշինության, միջավայրի պլանավորման վրա։ «Երբ աշխատում էինք «Ֆիրդուս․տեղի հիշողությունը» ուսումնասիրության վրա, արդեն կար Գետառի մասին գրելու գաղափարը, որովհետև գրեթե բոլոր զրուցակիցները ասում էին՝ գետը, գետը։ Ընդհանրապես, քաղաքում ապրողներից շատ էինք լսում գետը․․․ Լեգենդներ էին հյուսվում, իսկ գետը չկար։ Որոշեցինք տեղի բնակիչների, մասնագետների հետ տեսանելի դարձնել պատմությունը ու հասկացանք, որ կես դարից ավելի ոչ մեկի մտքով չի անցել հավաքել բոլոր հիշողությունները, անգամ պաշտոնական արխիվներում մեկ-երկու փաստաթուղթ կար»։

Բանավոր խոսքուզրույցից ծնված միտքը դարձել է միջգիտակարգային ծավալուն ուսումնասիրություն․ճարտարապետները, վիզուալ արվեստագետները, մարդաբանները, ուրբանիստները միասին ու առանձին-առանձին «գետնի տակից» հանել են մոռացված գետի էկոլոգիական, քաղաքային միջավայրի, մշակութային նշանակության մասին պատմող փաստերը։

«Հիշողություն»․ հետազոտության տեղը

Հիշողության հետ աշխատանքը հեշտերից չէ։ Երբեմն հետազոտողները մի քանի անգամ են հանդիպում նույն մարդուն՝ իրական պատմությունն իմանալու համար, քանի որ որևէ խնդրի մասին խոսելիս սովորաբար տեղի բնակիչները պատասխանում են մեդիալեզվով, այնպես, ինչպես լսել կամ տեսել են հեռուստացույցով, կամ խոսում են կենցաղային սուր խնդիրներից, օրինակ՝ խմելու ջրի խնդրից։ Երբեմն էլ մարդիկ կեղծ կամ հետհիշողությամբ են պատմում անցյալը։ Ամիրյանն ասում է՝ խորհրդային շրջանում ստեղծվել են նարատիվներ, որոնց ազդեցությունն ու ընկալումը մինչ օրս չեն փոխվել։

«Խորհրդային տարիներից է եկել՝ կենտրոնական նարատիվներ ունենալ, որը կբնութագրի երկիրը կամ քաղաքը։ Իրենք ավելի շատ կարծրատիպերի նման են, ու էդ կարծրատիպից դուրս ոչինչ չի կարող գոյություն ունենալ։ Երբ խոսում ենք անցյալի ու հիշողությունների մասին, հայերի համար շատ կարևոր տեղ ունի, օրինակ,  Ցեղասպանության նարատիվը և հաճախ, երբ ասում ես՝ հիշողության ուսումնասիրություններ ես անում, դրսում կոլեգաներդ միանագմից մտածում են, թե զբաղվում ես ցեղասպանագիտությամբ։ Մենք ասում ենք, որ հիշողությունը մեր ինքնությունն է, ինքնության ֆունդամենտն է, մեր ինքնությունները միշտ չէ, որ կապ ունեն ցեղասպանության հետ, որովհետև անցել է 100 տարի, իսկ մեր հանրությունը շատ բազմազան է, բազմաձև ապրող, տարբեր ինքնություններ ունեցող, ինչը ոչ մի կերպ չի չեղարկում ցեղասպանությունը՝ որպես փաստ, և շատ կարևոր հետհիշողության էլեմենտ է»։

Լաբորատորիայի հիմնական մեթոդը փորձարարությունն ու վիզուալ պատկերավոր աշխատանքներ ստեղծելն է։ Սկզբում ուսումնասիրում էին մշակույթին կապված տարբեր ուղղություններ, հետո նպատակը հստակեցվեց․զբաղվում են մշակութային հիշողության ուսումնասիրությամբ և մշակութային իրավունքներով։

Այժմ լաբորատորիան աշխատում է «Մարմնի հիշողությունը» հետազոտության վրա։ Նպատակն է հասկանալ ու պատմել՝ ինչպես է հետխորհրդային Հայաստանում մարմինն արտահայտում մարդու անհանգստություններն ու խնդիրները։

Լուսանկարները և վիզուալները՝ «Մշակութային և սոցիալական նարատիվների լաբորատորիայի»