Դեռ Նյուտոնից առաջ դանիացի աստղագետ, Վերածննդի ժամանակաշրջանի ալքիմիկոս Տիխո Բրահեն դիտում էր մոլորակների շարժը և դրանցում որոշակի օրինաչափություններ գտնում։ Դրանց հիման վրա հետագայում Կեպլերը մի քանի օրենք մշակեց։ Այդ ժամանակ մարդիկ դեռ չգիտեին, որ Երկրի՝ Արևի շուրջ պտտվելը և նետված քարի՝ գետնին ընկնելը տեղի են ունենում նույն ուժի շնորհիվ։ 1687 թվականին «Բնափիլիսոփայության մաթեմատիկական հիմունքները» աշխատության մեջ Նյուտոնը ձգողության օրենքի մաթեմատիկական հիմնավորած ձևակերպումը տվեց, որը մեծագույն նպաստ ունեցավ տիեզերքի գոյության ծածկագրի բացահայտման գործում։
1971 թվականի ապրիլին «Սալյուտ-1» առաջին տիեզերական կայանը ուղեծիր բարձրացրեց «Օրիոն-1»-ը՝ օբյեկտիվ պրիզմայով առաջին տիեզերական աստղադիտակը։ 1973 թվականի դեկտեմբերին «Սոյուզ-13» տիեզերանավի վրա աշխատեց «Օրիոն-2»-ը։ «Օրիոնները»` տիեզերական ուղեծրային աստղադիտակները, նախագծվել էին Հայաստանում՝ Բյուրականի աստղադիտարանում՝ Գրիգոր Գուրզադյանի ձեռամբ։
Երկինքը մարդկանց հետաքրքրել է դարեր ի վեր, տիեզերական հարցերի պատասխաններ փնտրել եւ փնտրում են մոլորակի բոլոր կետերում, նոր հարցեր առաջանում են նաեւ այսօր և ամենուր։
Այս թողարկումը Երևանի գրասենյակում տիեզերական երևույթները չափելու ու հաշվարկելու, տեսության շարադրումից 100 տարի անց գործնական ապացույց գտնելու, տիեզերքից եկած ալիքները որսալու ու տիեզերքի գաղտնիքները որսալ փորձողների՝ երբեմն խիստ կիրառական աշխատանքի մասին է։
«Նյուտոնյան տեսությունը ասում է, թե ինչպես են երկու մարմինները ձգում իրար։ Երբ ափսեն ընկնում է մեր ձեռքից, գործում է նույն ուժն, որը պայմանավորում է Արեգակի շուրջը երկրի պտույտը։ Բայց անցյալ դարի սկզբին առաջարկված հարաբերական տեսությունն ասում էր, որ ոչ մի ֆիզիկական փոխազդեցություն չի կարող ավելի արագ տարածվել, քան լույսի արագությունը։ Նյուտոնի տեսությունում գրավիտացիոն դաշտը տարածվում էր անվերջ արագությամբ։ Այսինքն՝ հակասություն կար Նյուտոնի տեսության ու հարաբերականության տեսության մեջ»։
ԵՊՀ տեսական ֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ Արամ Սահարյանը զբաղվում է տիեզերագիտությամբ, ուսումնասիրում քվանտային երևույթներն ու ֆիզիկան վակուումում։ Պատմում է՝ 1916-ին Այնշտայնը այս հակասությունը լուծեց` հայտնելով, որ կան գրավիտացիոն ալիքներ և դրանց տարածման արագությունը նույնն է, ինչ լույսի տարածումը վակուումում, այսինքն՝ հնարավոր ամենամեծ արագությունը։ Սակայն այդ ալիքները շատ թույլ են ու գրեթե անորսալի։ Դրա պատճառն այն է, որ գրավիտացիոն ալիքներ առաքող օբյեկտները շատ հեռու են, և մինչև Երկիր ճանապարհն անցնելիս դրանք էապես թուլանում են։ Դրանք որսալու համար ալիքների ավելի ինտենսիվ հոսք ու էլ ավելի նուրբ սարքավորումներ են պետք։ Հայտնագործումից ուղիղ 100 տարի անց՝ 2016-ին, հայտնի դարձավ, որ գիտնականներին հաջողվել է որսալ այդքան փնտրված գրավիտացիոն ալիքները․
Ինչպե՞ս է առաջացել տիեզերքը, այսօր ի՞նչ ունենք ու ապագայում ի՞նչ ենք սպասում։
«Ես հիշում եմ՝ Իտալիայում էի՝ Միջուկային հետազոտությունների ազգային լաբորատորիայում, մեզ ասեցին, որ բոլորը հավաքվելու են դահլիճում, որտեղ կարևոր հայտնագործության մասին է հայտարարվելու։ Մենք գնացինք և գրավիտացիոն ալիքների գրանցումով զբաղվող խումբը (LIGO դիտակ է կոչվում), հատարարեց, որ մենք դա կատարեցինք, մենք գրանցեցինք գրավիտացիոն ալիքներ»։
Ալիքը գրանցած սարքը 2 մասից է բաղկացած՝ իրարից 3000 կմ հեռավորության վրա։ Ալիքների աղբյուրը եղել են երկու սև խոռոչները, որոնք գտնվում են իրենց էվոլյուցիայի վերջնական փուլում, պտտվում են իրար շուրջ և պատրաստվում են ընկնել իրար վրա։ Գիտնականն ասում է՝ այդ փուլում ամենամեծ ճառագայթումն է լինում․
«Երկուսի զանգվածները մոտ 30 անգամ ավելի են, քան` Արևի զանգվածը, բայց նրանց շառավիղները շատ փոքր են, պատկերացնո՞ւմ եք՝ Արևի զանգվածով օբյեկտ, որի շառավիղն ընդամենը 3 կմ է։ Դա մեզ համար պատկերացնելի չի։ Այդ սև խոռոչները ընկնում են իրար վրա, միավորվում են, նոր սև խոռոչ է առաջանում, և այդ ընթացքում գրավիտացիոն դաշտը իր հետ տանում է այնքան էներգիա, ինչքան էներգիա ունի 4 հատ արևի զանգվածը»։
«Կատարում ենք մաքուր գիտահետազոտական աշխատանք։ Նպատակը բարձր մթնոլորտային հարթակների հետազոտությունն է։ Դա իրենից ներկայացնում է օդապարիկային համակարգ, որը աշխատում է ստրատոսֆերայում՝ 15-30 կմ տիրույթում»։
Ֆիզիկական գիտությունների թեկնածու Վաչիկ Խաչատրյանը տարիներ առաջ Տիեզերագիտական խմբակ էր հաճախում։ Խմբակի ղեկավարի ու այլ շրջանավարտների հետ տարիներ անց հիմնեցին «Բազումք» տիեզերական հետազոտությունների լաբորատորիան, որի հիմնական նպատակը Հայաստանում տիեզերական տեխնոլոգիաների զարգացումն է․
«Տիեզերք ուսումնասիրողի, ընդհանրապես գիտնականի նպատակը իր հետաքրքրությունը բավարարելն է։ Բայց այդ ընթացքում առաջանում են տեխնոլոգիաներ, որոնք հետագայում օգտագործվում են նաև քաղաքացիական նպատակներով։ Օրինակ՝ մեր նպատակն է ստեղծել կառավարելի բարձր մթնոլորտային հարթակ, բայց ինքը, բնականաբար, ունի նաև կիրառական նշանակություն․ եթե այդպիսի հարթակ ստեղծվի, ինքը կդառնա էժան արբանյակ։ Եթե դու կարողանում ես կառավարել իրան, մի տարածքում պահել, կամ ինչ-որ ժամանակը մեկ այցելել այդ տարածք, դու կկարողանաս նրա վրա տեղադրել ինչ-որ սարքավորումներ, ու մոտիկ տիեզերքից կատարել Երկրի հեռազննում, կապի խնդիր լուծել»։
Նոր բան բացահայտել, ճանաչել քեզ շրջապատող աշխարհը, հասկանալ երևույթների առաջացման պատճառը ու դա օգտագործել ինչ-որ նոր բան անելու, նոր բան փորձելու մեջ։
Վաչիկ Խաչատրյանն ասում է՝ իրենց առօրյան շատ չի տարբերվում որևէ IT ընկերությունում աշխատող մարդու առօրյայից։ Տիեզերական հաշվարկները կատարում են համակարգչում՝ հատուկ մոդելավորման միջոցով։
«Գիտենք, որ մթնոլորտն այս բաղադրությունն ունի, բարձրության հետ ճնշումը այսպես է փոխվում, փորձում ենք գտնել օրինակ ինչ արագությամբ օդապարիկը կբարձրանա, կիջնի, մոտավորապես հասկանալ՝ ինչ չափ պիտի ունենա, ինչ նյութից լինի, ինչ ճնշումների պիտի դիմանա, հետո ոնց է ապահովվելու բարձրության կառավարումը, ինչ-որ բանի մեջ օդ պիտի լցնել, ինչ պոմպ պիտի օգտագործել․․․»
Թվարկումը երկար է, թիմը երկար հետազոտություններ է անում՝ քննարկելով ամեն դետալի վարքը բաց տիեզերքում։ Չբացահայտելով թիմի մասնագիտական գաղտնիքները հարցնում եմ՝ իսկ ո՞ր գիտնականն է, որ տիեզերքն է ուսումնասիրել ու մարդկության կյանքը փոխած հայտնագործություն արել։ Առաջին հերթին հնչում է հայի անուն․
«Վիկտոր Համբարձումյանը իր հետազոտություններից մեկի ժամանակ ինքը փորձում էր գնդաձև աստղակույտերի մեջ աստղերի քանակը հաշվել։ Գնդաձև աստղակույտը ֆիզիկապես մոտ աստղերից բաղկացած կլաստեր է, շատ աստղեր կան, ու բնականաբար իրար ծածկում են, մենք դիտումների ժամանակ տեսնում ենք հարթ պատկեր։ Թե ինչպես այդ հարթ պատկերից ստանալ ամբողջ բաշխվածությունը ու հաշվել աստղերի քանակը, այ էս գիտական մոտեցումը հետագայում օգտագործվել է տոմոգրաֆի համար, որով փորձում են հարթ պատկերներով մարդու ներսը ստանալ, ու տեսնել՝ ինչ խնդիրներ կան։ Նույն մաթեմատիկական ապարատուրան է օգտագործվում երկու դեպքում էլ»։
Պատմությունը վկայում է՝ հիմնարար գիտության շրջանակում արված հետազոտությունները կիրառական մեծ արժեք են ստեղծում։ Գիտնականներն իրենց ամենատարբեր, երբեմն՝ գրեթե խելահեղ հարցերն են տալիս, օրինակ, որոշում պարզել, թե ինչու է կոտրվում գետնին ընկած ափսեն կամ քանի աստղ կա որևէ աստղակույտում։ Արդյունքում բեկվում է մարդու կյանքի ընթացքը։
Մարդը՝ մոլորակի վրա, մոլորակը՝ տիեզերքում ընդամենը մի փոշեհատիկ է․ Եվ մարդը փորձում է որսալ տիեզերքի ձայնը, գնալ տրամաբանված ու փաստարկված, պարզապես դեռ չբացահայտված կախարդանքի հետևից։
Այդ կախարդանքին հավատացած ու այն հասկանալ փորձող աշխարհահռչակ մարդկանց մի խումբ այժմ Հայաստանում է՝ մասնակցելու գիտության ու արվեստի ամենամեծ՝ Սթարմուս 6-րդ փառատոնին։
