ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտը՝ «Մեսրոպ Արք․ Աշճեան» մատենաշարով, 2022 թ. մարտին հրատարակեց Պետրոս Մովսէս Թովմասեանի «Աղթամարի Թագաիորը՝ Սմբատ Արծրունի-Սեֆեդինեան (1465-1471) Հայոց վերջին արքայ» աշխատությունը։
Գրքի հեղինակը և Իրինա Բարսեղյան-Կրպեյանը հանգամանալից անդրադառնում են Աղթամարի թագավոր Սմբատ Արծրունուն։
Իրաքահայ պատմաբան Պետրոս Թովմասեանը շեշտում է հայոց մեջ պետականակերտության գաղափարի առկայության և իրացման կարևորությունը, ինչպես նաև Աղթամարի թագավորության պատմական մեծ նշանակությունը։
Ծիծաղախիտ Վանա ծովի
Փոքրիկ գյուղից առափնյա,
Ծովն է մըտնում գաղտագողի
Ամեն գիշեր մի տըղա:
Ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի «Ախթամար» բանաստեղծության առաջին քառատողն է։ Հիմնվելով հին հայկական հեքիաթի վրա՝ բանաստեղծը տվել է կղզու անվան ստուգաբանությունը։ Լճի ալիքներում խեղդվող տղան չի հասնում իր սիրած աղջկան՝ Թամարին, և նրա շուրթերին սառում է «Ա՜խ, Թամար» խոսքը։ Այդ պահից սկսած կղզին կոչվում է Ախթամար (Աղթամար)։
Վանա լճի Աղթամար կղզին բնակեցված է եղել նախաուրարտական շրջանում, որի վկայությունն են կիկլոպյան ամրոցների հետքերը։
Աղթամարը Հայոց Ռշտունիների և Արծրունիների նախարարական տոհմերի կենտրոնն է եղել, ինչպես նաև կաթողիկոսանիստ քաղաք։
927 թվականին Աղթամար կղզի տեղափոխվեց նաև հայոց կաթողիկոսը, որը Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կաթողիկոսանիստ կենտրոն դարձնելու Արծունիների առաջին փորձն էր։ Շուրջ քսան տարի՝ 927-947 թվականներին Աղթամարում գահակալեցին Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին, Ստեփանոս Բ Ռշտունին, Թեոդորոս Ա Ռշտունին, և Եղիշե Ա Ռշտունին։
Կաթողիկոսական աթոռը կղզում հիմնադրվեց 1113 թվականին Արծրունիների Խեդենիկյան իշխանության օրոք։
Խեդենիկ Բ Արծրունին արու զավակ չուներ, նա իր դստերը՝ Մարիամին ամուսնացրեց Արծրունյաց տոհմից Սեֆեդին իշխանի հետ, որին կտակեց Աղթամար կղզին։ Այս ամուսնությամբ հիմք դրվեց Արծրունյաց-Սեֆեդինյան իշխանական ընտանիքին, որը ժառանգեց Աղթամարի կաթողիակոսական աթոռը մինչև 16-րդ դարը։
Սեֆեդին անվան ծագումը գրքում տալիս է հեղինակը, բացատրելով, որ արաբերենից «սեյֆ» նշանակում է «սուր», իսկ «դին»-կրոն, այսինքն՝ «կրոնի սուրը կամ պաշտպանը»։ Այս տոհմի անդամներից էր նաև ժամանակի քաղաքական մեծ դեմք Զաքարիա Գ կաթողիկոսը։
Կարակոյունլուների գերիշխանության տարիներին կարևոր պատմական իրադարձություններ տեղի ունեցան՝ 1441 թվականին Հայոց Հայրապետական Աթոռի հաստատումը Ս․ Էջմիածնում և 1465 թ․ Հայկական թագավորության վերականգնման փորձը Վասպուրականի Աղթամար կղզում։
Այս իրադարձությունները նախապատրաստեցին Սմբատ Արծրունի-Սեֆեդինյանին Աղթամարի թագավոր օծելուն։
Սմբատ Արծրունու թագավոր օծվելու պահը պատկերված է բացառիկ մի ձեռագրում։ Նա, որպես միջնադարյան հայ անկախ պետականության և կաթողիկոսության հիմնադիր թագավորներից մեկը, բարձր գնահատականների է արժանացել պատմիչների ու հետագա ուսումնասիրողների կողմից։
Աղթամար կղզում թագավորություն հիմնելու համար կային ներքին և արտաքին նպաստավոր պայմաններ, որոնք ճիշտ օգտագործեցին ժամանակի քաղաքական և հոգևոր գործիչները։
Չնայած փոքր տարածքին, Աղթամարի թագավորությունը դասական իմաստով թագավորություն էր։
Գրքում ուշագրավ անդրադարձներ կան Սմբատ Արծրունի-Սեֆեդինյան թագավորի ժառանգներին, մի քանի արժեքավոր ձեռագրերի, որոնցից է, օրինակ՝ Ներսես Եպիսկոպոսի 1472 թ․ գրած ձեռագիրը և այլն։ Հեղինակն անդրադարձավ նաև գրքի կառուցվածքին և թեմատիկ բաժանումներին։
Աղթամարի Արծրունյաց թագավորությունը թեև կարճատև ընթացք, սակայն մեծ պատմական նշանակություն ունեցավ հայոց պատմության հետագա ժամանակաշրջանների համար։
Ինքնիշխանության, պետական մտածողության սաղմերը փոխանցվելով սերնդեսերունդ, հետագա դարերում տվեցին պտուղներ, և Վասպուրականում կերտվեցին հայ ազատագրական պայքարի ու գաղափարախոսության նոր հաղթանակներ։
