Պարտություն. պատմություն առաջին ձեռքից․ Գարեգին Խումարյան  

1․ Պարտություն

Ասես շուն լինեմ: Քիթս ծուխը տարրերի է տրոհում. այրվող պատուհանափեղկերի հոտը չոր է, լաքապատ կաhույքինը՝ քաղցրի երանգներով, հատվող անտառի խանձված տաշեղներինը՝ սրճային:

Հազար հոգի եմ: Երկու հազար քթանցք: Միաժամանակ կանգնած ինքնահրկիզվող Քարվաճառի մեծ ու փոքր բոլոր հրդեհների գլխին:

Ամեն տուն իր հոտն ունի: Ամեն հրդեհ էլ։

Դադիվանքի մոտ երբեք այսքան մարդ չէի տեսել: Կարծես ամբողջ Հայաստանն այստեղ լինի: Գալիս են վանքը վերջին անգամ տեսնելու:

Մասնագետները պնդում են՝ խորը ապրումները ուղեղի համար նույնքան կարևոր են, որքան սնունդը` ստամոքսի: Ուղեղի համար մեկ է` ինչ ապրումներ են դրանք: Կարևորը` հույզերը լինեն ուժեղ, որ տեմպորո-պարետալ հանգույցն աշխատի: Դեպի երջանկություն կամ դժբախտություն, սեր կամ ատելություն այն մեզ մղում է հավասար ջանասիրությամբ:

Դադիվանքի պատերի տակ հույզերն իսկապես ուժեղ են: Խնկի ծուխն ուխտավորների մաշկի ծակոտիներց դուրս հորդող կորտիզոլի դոզաներն իր մեջ առած ճախրում է Թարթառն ի վեր:

Ասես շուն լինեմ, ու մի քիչ էլ լարեմ լսողությունս՝ տառապանքի ու խմբակային ինքնախարազանման այդ հոտն առնելուց զատ կլսեմ նաև «պզզոցը», որով հորմոնը բարակ ու սուր շիթերով անասելի ճնշման տակ մղվում է դեպի ուղեղներ:

Կանգ առեք, մարդի՛կ: Չարաչար սխալվում եք, եթե ձեզ թվում է, թե էմոցիոնալ այս ատոմակայանից հետո կգա երանելի նիրվանան՝ հույզերի ու ցանկությունների հոգեթով բացակայությունը, ու մի ահագին ժամանակ չեք ունենա սիրո, ատելության, բերկրանքի, հուսահատության, նախանձի ու հիացմունքի կարիք: Ուղեղը խաբում է: Վաղն այն ավելին է ուզելու, ինչպես լայնացած ստամոքսը: 

Ու քարշ է տալու ձեզ Աղդամ ՝ մզկիթը վերջին անգամ տեսնելու:

Ինչպես բերել է այստեղ` ձեր որդիներին ու ամուսիններին պատերազմից սպասելու, Եռաբլուրի թաղումների, պարտության դառնության հույզերից լայնացած:

Այսքանից հետո նոր սեր, կիրք ու ողբերգություն պարզապես ձանձրույթից եք սկսելու փնտրել:

Մայրուղին փակեցին, որ ռուսների զրահաշարասյուներն ասֆալտով Սոթքից մտնեն Քարվաճառ: Դուրս էկողների համար թողեցին քաղաքի միջով անցնող գրունտային ճանապարհը: Դանդաղ անցնում ենք անտառահատների միջով: Անտառն այնպես են քրքրում, ինչպես մահապատժի դատապարտված մարդը, որ իբրև վերջին ցանկություն՝ ռեստորանից ուտելիք է ուզել, քրքրել այն գնդակահարվելուց անմիջապես առաջ:

Մարկը հանում է տեսախցիկը, որ նկարի:

Անտառահատներիը հայհոյելով ընկնում են մեքենայի հետևից, բայց կորում փոշու քուլաների մեջ:

Արմինեն խոստացել էր, որ չի լացելու, եթե հետս վերցնեի: Խոստումը պահելու համար մաշեցնում է ամրության վերջին պաշարները: 

Ճուտը Ստեփանակերտի Տելեկոմի շենքի մոտ «շրապի» տակ ընկնել-ողջ մնալուց հետո տիեզերագնացի նյարդեր է ձեռք բերել, բայց սկսել է շատ ուտել: Հիմա էլ վարորդ Ռուբոյի բերած երկու օրվա խաշած հավի հարցն է բարձրացնում:

Ռուբոն այս պատերազմի ժամանակ կորցրել է դստեր փեսացուին: Աղջիկը մինչև հիմա մատանին չի հանում: Նախորդ պատերազմին Ռուբոն այս կողմերում է կռվել: Ու գիտի, որ այս ճանապարհը ավելի երկար է, ու բենզինը չի հերիքելու մինչև Վարդենիս:

Ընթացքը դանդաղում է: Մարդիկ մեքենաները ասֆալտե ճանապարհի հաշվարկով էին բարձել: Այս կտրուկ, անասֆալտ լեռնանցքի տեղը նրանց մեծ մասն իսկի չգիտեր էլ:

Խցանման էպիկենտրոնը մոտ տասը կիլոմետր է: Քարվաճառից դուրս եկողներս երկու շարքերն էլ զբաղեցրել ենք: Ամեն մեքենան տասը մետր է զբաղեցնում: Տասը կիլոմետրի վրա երկու շարքով ստացվում է երկու հազար մեքենա: Ամեն մեքենայում` միջինը չորս հոգի: Ընդամենը՝ շուրջ 8000  մարդ, երկուսուկես անգամ ավելի շատ, քան` Քարվաճառի շրջանի բնակչությունը:

Եթե խցանումը ավելի երկար տևի` մենք վստահաբար կդառնանք առանձին ազգ: Ու տարիներ հետո

անտառահատների,

տներն այրած քարվաճառցիների,

այդ տները հանգցրած ու տակը մնացած դեռ կիսապիտանի ապրանքը թալանածների,

Դադիվանքը վերջին անգամ տեսնելու եկածների,

Պատերազմից տուն վերադարձող «մոբերի»

ու ընթացքին հակառակ՝ Վարդենիսից Քարվաճառով Երևանի քաղաքային մանուշակագույն ավտոբուսներով տուն վերադարձող ստեփանակերտցիների շառավիղներն այս ընթացքի մասին տաղ ու էպոս կհյուսեն:

Խցանման չորրորդ ժամին սկսեցին ի հայտ գալ տեղային առաջնորդներ, որ փորձում են համակարգել ցախից պայթող «շալանդները» բրդելու հերթականությունն ու խցանման ընթացքի կարգը:

Հանրույթը սկսում է կառուցվածք ստանալ:

Ասես շուն լինեմ: Ու կյանքումս առաջին անգամ բոլոր զգայարաններով ու բնազդներով սիրում եմ շան պես: Սիրում եմ պետությունը: Ուզում եմ նրան ծառայել: Սիրում եմ բռնության մենաշնորհը, ադմինիստրատիվ բուրգը, հարկային համակարգը:

Վերջին ոստիկանական կետը Չարեքթարում էր: Դիմացինը՝ Վարդենիսում: Իսկ արանքում պետության բացարձակ բացակայություն տասնյակ կիլոմետրեր: Հայերի պետությունը Քարվաճառից դուրս է եկել: Թուրքերինը դեռ չի մտել:

Ու մենք՝ ճանապարհի մարդիկ, հիմա ստեղծում ենք մերը: Մինչև լուսաբաց մարդակերությունից նախնադարյան համայնակարգի, ստրկատիրության ու ֆեոդալիզմի միջով սլացած հասած կլինենք չորրորդ ինդուստրիալ հեղափոխություն, որտեղ կարիքը չենք ունենա հատելու անտառ ու թալանելու փախստականի տուն:

Մինչև լուսաբաց կսովորենք բուժել քաղցկեղն ու սառը միջուկային սինթեզով աշխարհի համար կստանանք ձրի էլեկտրականություն:

Այս անասֆալտ ոլորանների վրա հատած մեր փողն առավոտյան կդառնա Անգլիայի թագուհու պահուստային տարադրամը, ու աշխարհը կդողա մեզ վրա: Այս հողոտ ոլորաններով վեր խոյացող ազգ-շարասյունը ու նրա ստեղծած պետությունը աշխարհի համար կդառնան բացարձակ անհրաժեշտություն: Եվ մեր գլխից պակասած մազի ծանրությունը կզգացվի Յոհաննեսբուրգից Ռեյկյավիկ ու Տոկիոյից Լաս Վեգաս:

Ու էլ չի լինի պատերազմ փայտահատների որդիների և կոմպոզիտային նյութերից սարքված ԱԹՍ-ների միջև:

Սա մեր լուսաբացն է լինելու:

Մթնում է: Ընթացքի դանդաղությունը ձգտում է բացարձակ անվերջության: Բենզին համարյա չի մնացել:

Պարտությունը եկավ այսօր: Մենք դուրս ենք գալիս այն բարձունքներից, որտեղ պիտի ամրանայինք ձմռանը և գարնանն իջնեինք` ամեն ինչ տեղը գցելու վերջին փորձն անելու: Սա իսկապես պարտություն է, ոչ զինադադար:

Սկզբից «ասես շուն լինեմ»-ի տեղը «ասես գայլ լինեմ» էր գրված: Պատերազմը սրում է բոլոր զգայարանները: Ուղեղն ու մարմինն աշխատում են շվեյցարական ժամացույցի պես, այն աստիճանի, որ զգում ես, թե որ կողմդ է պառկելու տասը կիլոմետր հեռավորությունից դեռ չարձակած հրետանային արկը, ու լսում ես հստակ, որ դիմացիդ խրամատում անծանոթ լեզվով շշնջացողներից մեկը թլիկ է:

Բայց պարտված բանակներում գայլեր չեն լինում:

Ասես շուն լինեմ:

Իսկ մայրամուտը թարսի պես այնքան սիրուն է, ու աշունն այնքան խաղաղ:

Բնություն, լեռներ ու երկինք չեմ նկարագրելու: Ով Քարվաճառում եղել է, գիտի: Ով էլ չի եղել, թող պատկերացնի այս խցանում-պետությունը իր իմացած ճանապարհի՝ թեկուզ Սարալանջի, թեկուզ Կասկադի վրա:

Թող պատկերացնի՝ ինչպես է վերջին այս շարասյունը նեոնային լույսերի, պուրակում զբոսնողների և սրճարաններում զվարճացողների միջով անվերջության ձգտող դանդաղությամբ դուրս գալիս Քարվաճառից դեպի նոր պատերազմ:

2․ Lռություն

Նախորդիվ։ Բան ես սկսում ասել, բայց կեսից հիշում, որ գաղտնիք է, որ մորդ արևով երդվել էիր ոչ մեկի չասել, ու մայրդ կմեռնի տեղն ու տեղը, որովհետև երդվելիս լեզու չէիր կծել: Սարսափից փոքրիկ ափով փակում ես բերանդ, որ գաղտնիքը դուրս չպրծնի: Բայց այն արդեն պոկվել է ձայնալարերից ու գաղտնավանկ «ԸԸԸ»-երի շարան դարձած լռվել` լեզու չհասած: Այն ուզում է ներսից պատռել կոկորդդ, օդից փքված կարմիր թշերդ, լացած աչքերդ ու խլնքոտ քիթդ, իսկ դու այն ներս ես խցկում ու փորձում կուլ տալ փոքրիկ մարմնիդ բոլոր մկանները գործի դնելով, որ մամադ հանկարծ չմեռնի: 

Չկա ավելի լուռ լռություն, քան այս մեկը` ջղաձգվողը, աչքերը խոռոչներից դուրս հրողը, որ առավել է ձայնի պարզունակ բացակայությունից: Այն ունի ծավալ, զանգված, ջերմություն և էլեկտրահաղորդականություն:

Ու հենց այս լռությունն է Ստեփանակերտում: 

Քաղաքը դատարկ է: Թուրքերն ասես ապագայի այն զենքից կիրառած լինեն, որ անհետացնում է մարդկանց, բայց անվնաս թողնում ենթակառուցվածքը: Ամեն ինչ իր տեղում է, բայց մարդ ու ձայն չկա: Այսպես երևի մեկ էլ Չեռնոբիլում է եղել տարհանումից անմիջապես հետո:

Եթե չիմանաս խփած տեղերը, մտքովդ երբեք չի անցնի, որ մի երեք օր առաջ այստեղ պատերազմ էր: Էլցանցի գրասենյակի շենքն է, որտեղ զոհվեց ռադիոյի Տաթևի հայրը, կահույքի խանութը, հիվանդանոցը, որտեղ Զինվորի տան Հայկուհին, որ գալիս էր մոտս, ավիառումբի հարվածի տակ ընկավ, Շահումյանի արձանի կողքը խփած ականանետի բացած ծակը, անօդաչուով խփած Ջալալի կաբինետը, Տելեկոմի փողոցը՝ այրված ու շրապնելային բեկորներից քրքված մեքենաներով, որտեղ Ճուտը զարմանալիորեն չզոհվեց:

Քաղաքում միայն մի հյուրանոց կա բաց:

— Համար ունեմ, բայց մաքրող, սպիտակեղենը փոխող չկա: Պտի ինքներդ անեք: Համ էլ, ճիշտն ասած, անհետ կորածների հարազատների համար եմ պահում: Հիմա իրանց էրեխեքի մարմինները փնտրող ծնողներն են հյուրանոցում մենակ:

Երբ Հիրոշիմայի վրա ատոմային ռումբ շպրտեցին, մարդիկ գոլորշիացան, բայց մնացին նրանց ստվերները: Ռումբը գոլորշիացրեց այն, ինչ կարող էր, իսկ այն, ինչի վրա ուժը չպատեց, ջերմալուսային հարվածի տակ փոխեց գույնը: Գույնը չփոխեցին մակերևույթի այն հատվածները միայն, որ մնացել էին ստվերում՝ այդ թվում արդեն գոլորշիացող մարդկանց ստվերում: Ու այրված փլատակների ու ասֆալտի վրա հավերժ մնացին անհետացող այդ մարդկանց դագերոտիպ ուրվագծերը:

Զոհվածների հետևից եկածներն ասես այդ դագերոտիպներից լինեն: Իրենք իրենց ստվերը՝ գոլորշիանալու պահին: Չունեն զանգված, ծավալ, ջերմություն: Հատկապես հայրերը, որոնց միջով հիմա կարող ես հանգիստ թափանցել-անցնել առանց ֆիզիկական դիմադրության հանդիպելու:

Անգամ լռությունն է նրանցից ավելի թանձր: Հատկապես այս լռությունը, որ ծավալ, զանգված և ջերմություն ունի: 

— էհեհե՜յ…. ո՞վ կա, Էհեհեհեե՜յ

Հեռուստատեսության և ռադիոյի շենքը կռվից առաջ էլ մի բան չէր: Հիմա հատկապես: Շրջում ենք նեղ, մութ, լքված միջանցքներով:

— էհեհե՜յ…. հայեր, մարդ կա՞:

Ճտի կաբինետն է՝ պատերը ձվի «յաչեյկաներով» ձայնախլացված. միակ սենյակն է, որտեղ արձագանք չկա:  Դույլի մեջ ինչ-որ բույս էր աճեցնում: Ուզում է հետը վերցնել: Համոզում եմ, որ չանի: Քարշ տալու հավես չկա: Ջրում, դուրս ենք գալիս դեպի ռադիոյի բունկեր՝  քաղաքի մյուս ծայրը:

Մազերը կապած, մկաններն ընդգծող կիպ տրիկոյով ու «կասուխայով» տղամարդը, կապտած հավի լեշը բդից քաշ տալով, ընդգծված բեմականությամբ քայլում է միջանցքով: Վերջին մի քանի ժամվա մեջ մեզ հանդիպած երկրորդ կամ երրորդ մարդն է: Իր այդ գրոտեսկային գեղարվեստականությամբ ասես զուգահեռ աշխարհից լինի: Կապ չունի այս իրականության հետ:  Ինքն է շենքում և իր նման էլի մեկը: «Կամ գեյ են, կամ հեծանվորդ»,- այդ պահին չգիտես ինչու այդպես մտածեցի: Հետո պարզվեց՝ պարի պետականի արտիստներն էին:

Ռադիոյի բունկերն էլ է դատարկ: Ոչ մարդ կա, ոչ սարքավորում: Ու կապ էլ չկա, որ զանգես հարցնես՝ ուր են:

Ասում են, թուրքերը Մալիբեյլիի ամառանոցների կողմից գիշերով քաղաք են մտնում, դուրս գալիս: Ես էլ իրենց տեղը լինեի, կմտնեի՝ զուտ զվարճանալու: Պատերազմն իսկապես ձանձրացնում է:

Քաղաքի լռությունը բորբոքվում է մթնելուն համընթաց: Ոչ մի ծպտուն. և թվում է՝ ա՛յ հիմա ուժը չի հերիքի ու կվառվեն բոլոր լույսերը,  բոլոր պատուհաններից, ծխնելույզներից, շքամուտքերից ու կույողու լյուկերից շռնդալից ներս կհորդա այսքան ժամանակ զոռով պահած ու մարմնի բոլոր մկանները գործի դնելով կուլ տրված քաղաքի միատարր գվվոցը՝ ձուլված երեկոյան խցանման, ռեստորանների երաժշտության ու զբոսնող մարդկանց ծիծաղի ձայներից:

Քաղաքը միշտ ձայն է:

Հասնում ենք «Սամրա»։ Ասում եմ. «Տար ինձ այնտեղ, որտեղ քեզ էն ժամանակ քրֆեցի հեռախոսով: Որտեղի՞ց էիր խոսում հետս»: Խոհանոցում էր. սառնարանի ու վառարանի արանքում՝ հենց նկուղի մուտքի մոտ: Հեռախոսով խոսելու համար ստիպված նկուղից դուրս էր գալիս ամեն անգամ: Կռվի կեսերն էր՝ խեղճին այնպես հայհոյեցի, որ անսպասելիությունից ու անզորությունից հետս սկսեց «Դուք»-ով խոսել:

«Սամրայի» Հովիկը՝ պատերազմի ժամանակ Ստեփանակերտից լայվեր անող հայտնի սիրիահայը, որն այդ օրերին իր կնոջ՝ Իզաբելի հետ իրենց բարում մի ամբողջ քաղաք էր կերակրում, այսօր որոշել է շոու անել: Ասում է. «Սեղանները հանենք դնենք փողոցում, մի բան անեմ, փողոցի լուսավորությունը միացնեն ու երեկոյան քեֆ անենք, որ թուրքերը Շուշիից տեսնեն՝  քաղաքում մարդ կա, ու, որ չենք վախենում»:

Երեք ույու չորս… Փողոցային լապտերը միանում է: Լույսը դանդաղ, շատ դանդաղ սկսում է լցնել շրջապատը: Այնքան դանդաղ, որ տեսնում ես A կետից B կետ ընթացող ճառագայթը: Լուսե շրջանակը լայնանում է զգուշորեն, ինչպես ձողիկով փչվող օճառի պղպջակը, երբ վախենում ես ուժեղ փչել, ոչ չպայթի: Պղպջակը փայլփլում է` ծիածանի բոլոր գույներով արտացոլելով շրջապատն ու մեզ, ու մենք ջահել ենք, սիրուն ու երջանիկ:

Սեղանի շուրջ ասվածը չեմ հիշում: Հիշում եմ, որ ամեն ինչ դեղին էր, ու այստեղ կար լույս, ձայն ու ծիծաղ: Ուտելիքը քիչ էր, օղին` շատ:

Սեղանին մենք հինգս էինք՝ Երևանից եկածներս, Հովիկենք՝ երեք հոգի, ու տեղացիներից մի տասը՝ Ստեփանակերտում այդ պահին եղած մարդկանց կեսը թերևս, կամ գուցե կեսից մի փոքր ավելին:

Երկու սեղան մարդ էինք այդ օրը ողջ քաղաքում:

Լուսե պղպջակը շարունակում է լայնանալ և ուր որ է կպոկվի լապտեր-ձողիկից: Շրջապատի թանձր մութն ու լռությունն ահա  ծովի ջրի պես արդեն  հրում է այն վերև: Ու  քաղաքի տանիքների, բակերի ու խաչմերուկների վրայով ՝ լույսի դեղին պղպջակի մեջ գցված սեղանի շուրջ, ուր ուտելիքը քիչ է, իսկ օղին` շատ, երգելով ու արտասանելով թռչում ենք հետ Շուշիի ու Քարվաճառի վրայով դեպի Վարդենիս: Սևանի ափով դեպի սեպտեմբերի 26, 25, 24, որտեղ լռությունն ընդամենը ձայնի պարզունակ բացակայություն է:

3․ Վրեժը․ փսիխոդելիկ մտորումներ պարտության մասին

Նախորդիվ։ Եղբորս որդին սեպտեմբերի 21-ին է ծնվել: Այդ կապակցությամբ եղբայրս միշտ քիթը ցից էր պահում: Աղջիկը ծնվեց ղազագիրը ստորագրելու օրը: Ասում եմ. «Չմտածես, անունը Վրեժ ենք դնում: Ջհանդամ, թե աղջիկ է»: Մանե դրեցին անունը, բայց ես, մեկ է, Վրեժ եմ ասում:

Ու պատկերացնում եմ շատ հստակ՝ երբ մեծանա, դառնա խելացի ու սիրուն աղջիկ, ասենք կուրսեցիների հետ նստած կլինեն մի տեղ, ես էլ կողքով անցնելիս կլինեմ, ձեռքով կանեմ ու կասեմ  «Վրեժիկ, պրիվետ»: Նա էլ ընկերներին, թե բա «կանտուժենի, գիժ հորոխպերս է, ուշադրություն մի դարձրեք, անունս էդպես էլ չսովորեց»: Ու կպատմի, թե ինչու է ինքը Վրեժ:

Թուղթը ստորագրեցին: Կինս աչքերը լցրեց: Ասում եմ՝ դե ստորագրեցին ու ստորագրեցին: Առաջին կռվի ժամանակ էլ էին զինադադարներ լինում: 92-ին էլ էր այդպես: Շահումյանը, Մարտակերտը, Հադրութի կեսը վերցրել, Ստեփանակերտ էին հասել համարյա: Ասածս չանցավ՝ լացած աչքերով նայում է վրաս: 

Գիշերով իջնում եմ ռադիո, որ եթե ինչ-որ մարդիկ գան շենքը ջարդուխուրդ անելու, դիմավորող լինի: Հասնում եմ ստուդիա: Ապակուց այն կողմ խոսափողի մոտ Գևորգյան Արմինեն է: Փաստաթղթի տեքստն է հաղորդում: Թողարկումը փակում, թուղթը ձեռքն ընկնում հետևիցս:

Ասում եմ.

-Ցավդ տանեմ, ինձ համար սա կարդալ պետք չէ: Կարդացել եմ արդեն: Գիտեմ՝ ինչ կա մեջը։

-Չէ — ասում է։ — Խումարյան, դու հըլե էս լսի,- ու ստուդիայից մինչև սենյակս խուճուճ մազերը թափահարելով վազում է հետևիցս՝ թուղթը ձեռքը` արձանագրությունն արտասանելով:

Ասում եմ.

— Արմինե ջան, ինչ ուզում ես արա, բայց էդ թուղթը մի կարդա հիմա:

Փլվում է բազկաթոռին, սկսում լացել:

Կանայք չեն հասկանում՝ մենք այդ լացն ինչպես ենք լսում: Իրենք իրենց համար լացում են սուս-փուս, իսկ դու լսում ես։ «Հասուն մարդ ես, ձեռքդ, ոտքդ, գլուխդ տեղը, ինչպե՞ս չկարողացար անել, որ այս օրը չընկնեինք: Մի Ղարաբաղն ի՞նչ է, չկարողացար պահել, մի Ջաբրայիլ ու Շուշին ի՞նչ է՝ հետ չես բերում, բա էն չորս հազար ջահել տղեն ի՞նչ էր, չկարողացար մի բան անել՝ չզոհվեին: Ու ընդհանրապես, ինչո՞ւ չես մեռել՝ փամփուշտից, արկից, ամոթից»:

Հողը փախել է կանանց ոտքի տակից: Հենարան չկա: Իրենց ցեղի որձերը երկիրը ոտքին են գցել: Պարզվեց՝ ոչ մեկս սիրել-ցանկանալու բան չէինք:

Ու չկա իրենց ու իրենց ձագերին պաշտպանող: Ով էլ եղել է, զոհվել է:

Շաբաթներ անց մամուլում կհայտնվեն արցախցի դպրոցականներին փողոց անցկացնող, խաղալիք ու ծաղիկ նվիրող ռուս խաղաղապահների բարի լուսանկարներ:

Գործից տուն եմ գալիս, ի՞նչ տեսնեմ: Դիվանիս ռուս մուժիկ է նստած: Հեռուստացույց է նայում՝ համազգեստով, «բռոնիկ-կասկայով», զենքով, ռացիայով՝ «պոլնի բայեվոյ»: Սուս-փուս նստած է: Ոչ մեկի չի խանգարում: Բարևում եմ: Ժպտում է, գլխով  անում:

Էն լավ իսկական ռուսներից է: Գյուղի պարզ տղա՝ Արխանգելսկից, Պովոլժիեից կամ Վոլոգդայից:

էն պարզ ռուս տղերքից՝ մի քիչ խեղճացած նույնիսկ, որ Նորատուսցիք, Մարտունեցիք կամ Ախալքալաքցիք տանում են իրենց խոպան շինարարությունների վրա աշխատեցնում ուզբեկների հետ:  

Հանգիստ նստած է: Իրեն շատ բարեկիրթ է պահում: Միայն ժամը, որ գալիս է, զենքը հանում դնում է սեղանին՝ քանդում-հավաքում է` ըստ կարգացուցակի: Մեկ էլ երբեմն-երբեմն ռացիայով կապի ստուգում անում:

Տունս մարդ է գնում-գալիս, կինս տան գործերն է անում, երեխաներս` դասերը: Իսկ նա հա նստած: Նույնիսկ քնում է այդպես. նստած բազմոցին` առանց զրահը հանելու՝ մի ձեռքին հեռուստացույցի պուլտը, մյուսին՝ զենքը: 

Այդպես էլ ապրում ենք՝ ես, կինս, էրեխեքս ու մեր տան ռուսը: 

Փաշինյանը լայվ է մտնում:

«Հարգելի հայրենակիցներ, մենք պարտվեցինք: Դիմադրելու ուժ էլ չկա: Քիչ առաջ ես ստորագրեցի մի փաստաթուղթ, որը կանգնեցնում է պատերազմը, բայց թուրքերին է հանձնում մեր հայրենիքի այն հատվածները, որ դեռ մեր վերահսկողության տակ են: Սա իմ որոշումն ու իմ պատասխանատվությունն է: Մեր կառավարությունը ձախողվեց: Եթե մեր հայրենակիցների մեջ կան մարդիկ, որոնք կարծում են, որ այսքանից հետո ես ապրելու իրավունք չունեմ, ես նրանց տրամադրության տակ եմ: Ելույթս ավարտում եմ ու առանց թիկնազորի դուրս եմ գալիս կառավարության շենքից: Մինչև լուսաբաց կսպասեմ Հանրապետության հրապարակի մեջտեղում»:

Կես ժամ անց լուր է ստացվում, որ վարչապետը սպանվել է: Նրան գնդակահարած անձը հանձնվում է առանց դիմադրության: Անհետ կորած զինվորի հայր էր:

Սկզբից հրեաները թագավոր չունեին: Սրտնեղած Աստծուն էին դիմում, թե հարևան այլազգիները ունեն, իսկ մենք` ոչ: Մեզ էլ թագավոր տուր: Աստված ասում է՝ ձեզ օրենք ու դատավոր եմ տվել: Բավ է՝ ապրեք հանգիստ: Ասում են՝ չէ, թագավոր ենք ուզում: Ասում է՝ իսկ դուք գոնե գիտե՞ք թագավորն ինչ է: Դա ձեր վրա հարկ դնողն ու ձեր սերունդը ձեզանից բաժանողն է: Որդիներին զինվոր, իսկ դուստրերին հարճ դարձնողը: Ուզո՞ւմ եք այդպես: Այո, ասում են հրեաները, շատ ենք ուզում:

19 … անպատճառ մեզ վերայ թագաւոր լինի.

20 Եւ մենք էլ բոլոր ազգերի պէս լինենք. Եւ մեր թագաւորը մեզ դատէ, եւ նա մեր առաջին դուրս գայ, եւ նա պատերազմէ մեր պատերազմները։

Հին կտակարան. Առաջին Թագավորաց. 8-րդ Գլուխ.

Եվ նա մեր առաջին դուրս գայ, եւ նա պատերազմէ մեր պատերազմները: Աստված հրեաներին Սավուղով պատժեց, բայց դա արդեն այլ պատմություն է:

Չունի քաղաքական իշխանությունը գոյաբանական այլ հիմք ու իմաստ, քան ազգի պատերազմները պատերազմելը: Մնացած ամեն ինչի համար օրենքն ու դատավորը ավելի քան բավարար են:

Մենք պարտվել ենք. Թագավորը սպանվել՝ իր և մեր փոխարեն: Մատաղ է եղել՝ սրբելով մեր և իր ջախջախման ամոթը: Հարություն տվել զոհվածներին: Կործանել պարտության դժոխքը, բարձրացրել խոնարհված մարտական դրոշները: Թշնամու սրի տակ ծնկած անցնողներիս իր արյամբ կրկին շարել պատերազմի:

Նվաստացածներիս օրհնել հպարտությամբ:

Պատերազմը չի ավարտվել, քանի հայերը չեն հաղթել:

Կես ժամ անց. տարբերակ 2-րդ.

Հաղորդավար. Հարգելի հեռուստադիտողներ, աննախադեպ իրավիճակ է ստեղծվել Հայաստանում` հետխորհրդային փոքրիկ այդ երկրում, որը մեր ուշադրության կենտրոնում էր վերջին 44 օրերին: Այսօր Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարները Ռուսաստանի նախագահի միջնորդությամբ վերջապես կանգնեցրել են պատերազմը, սակայն իրադարձություններն անսպասելի զարգացում են ստանում: Մանրամասներով մեզ է միանում մեր թղթակիցը Հայաստանի մայրաքաղաքի կենտրոնական հրապարակից:

Թղթակից. Ողջույն, ես իսկապես Երևանի Հանրապետության հրապարակում եմ, մեջքիս հետևում դուք տեսնում եք, թե ինչպես է երկրի ղեկավարը զրուցում հրապարակում հավաքված մարդկանց հետ:

Տեսախցիկը թղթակցից անցնում է հավաքվածներին:

Թղթակից. Անհասկանալի աժիոտաժ. Վարչապետ Փաշինյանը, կարծես, ծունկ է խոնարհում հավաքվածներից մեկի առաջ:

Տեսախցիկները խոշոր պլանով ցուցադրում են մեկ վարչապետին, մեկ դիմացի տղամարդուն, բայց պարզ չէ՝ ինչ են խոսում:

Թղթակից. Աստված իմ, ի՞նչ  է սա: Հայաստանի վարչապետը գրպանից ատրճանակ է հանում: Ահա դուք տեսնում եք, թե ինչպես է նա ատրճանակը դնում դիմացը կանգնած տղամարդու ձեռքը և ատրճանակի փողը դնում իր ճակատին: Ահա իր իսկ ձեռքով, կարծես, ճտացնում է զենքի ապահովիչը:

Միջին պլան: Կադրում Փաշինյանն է՝ ձախ ծունկը դիմացի տղամարդու առաջ խոնարհած, ճակատին ուղղված ատրճանակի փողը երկու ձեռքով բռնած: Տղամարդը մատը ձգանին է պահում: Կադրը չի փոխվում: 10, 20, 30 վայրկյան, 1, 2, 3 րոպե… Աշխարհը շունչը պահած սպասում է:

Հայաստանի վարչապետը գնդակահարվելու է ուղիղ եթերում: Ու դրան բնավ դեմ չէ:

Երկար դադարից հետո լսվում է թղթակցի ձայնը:

Ահա կադրում վերջապես ինչ-որ շարժում կա: Տղամարդը կարծես իջեցնում է ատրճանակը: Դեն շպրում այն: Փաշինյանը ոտքի է կանգնում: Նրանք ողջագուրվում են:

Վրեժը ծնվեց գիշերը 3 անց 15: Քաշը՝ 3,4: Հասակը՝ 52:

4․ Հրաժեշտ զենքին

Նախորդիվ։ Ձայնն ու լույսն ասես ստվարաթղթից լինեն: Էլ չասեմ շենքերը, փողոցները, մեքենաները, մարդիկ: Այս ամենը մուլյաժ է՝ վարպետորեն ստեղծված խաբկանք, մատրիցա, որ իր մեջ է առել ականապատ դաշտերը, տանկի «ռովերը», խրամատները, «շելերն» ու բլինդաժները:

Հիմա կմոտենամ հյուրանոցի շենքին, ոտքով կհրեմ ու այն շուռ կգա, որովհետև իսկական չէ, այլ ստվարաթղթե բեմական բուտաֆորիա: Դոմինոյի պես հետը կողքի շենքերն էլ կտանի, ու տակը կմնա այն, ինչն իսկապես գոյություն ունի՝ մութը, ցեխը, փշալարն ու խրամատները:

«Ստեփանակերտը չկա: Ստալինգրադ է: Սմերչով ու ավիառումբերով հավասարեցրել են հողին»: Սրբորեն հավատում եմ խրամատից խրամատ, բլինդաժից բլինդաժ թափառող այս ճշմարտությանը:

— Բարև ձեզ: Իմ անունով համար պետք է ամրագրված լինի: Գարեգին Խումարյան:

Երկար նայում է վրաս: Լոբբիում մեղմ երաժշտություն է հնչում:

— Հանրային ռադիո՞:

— Ճիշտ այդպես:

Էլի նայում է: Երկար:

Էլեկտրականություն, մաքուր անկողին, տաք ջուր, ռեստորան:

«Ստեփանակերտը չկա»: Սա բեմական դեկորացիա է, մաքուր համազգեստով, կոկիկ միրուքներով տղաները՝ դերասաններ:

Իսկ դու ասես մերկ լինես՝ մաքուր օդին առանց «բռոնիկ-կասկայի»:

-Վիսկի՝ «դվայնոյ». առանց կոլայի ու սառույցի: Բլյու կամ բլեք լեյբըլ, եթե կա: Ու սիգարներից՝ ինչ մնացել է:

Գիտեմ, որ այս ամենը չկա, պարզապես մատրիցան ուղեղիս մեջ ակտիվացնում է համի կենտրոններն ու այլ զգայարանները: Գիտեմ, որ սա խաբկանք է: Բայց այն ինձ դուր է գալիս:

Ու ոչ մի բան էլ ոտքով չեմ հրի: Ընդհակառակը՝ ոտքերս ցեխոտ «բատնկեքով» կդնեմ սեղանի սպիտակ սփռոցին, սև գործած գլխարկը կքաշեմ աչքերիս, վիսկին կում կանեմ ու կկպցնեմ սիգարը:

Ու հեչ էլ, թե քաղաքավարի չէ, ու առհասարակ կեղտոտ համազգեստս ոչ մի կերպ չի սազում ռեստորանի մթնոլորտին:

Չէ որ սա մատրիցա է:

Մի ժամ առաջ մոտս պատերազմ էր:

Ավելի «սյուռ» զգացողություն մեկ էլ Լաչինի ճանապարհին էր՝ արդեն կռվից հետո, երբ առաջին անգամ ադրբեջանական բանակի կամազները՝ զորքը մեջը, հայկական «ԳԱԻ»-ի ուղեկցությամբ անցան կողքովս՝ երկու քայլ հեռավորության վրա:

Ողնուղեղդ ռեֆլեքսով դանդաղեցնում է շունչդ, ձեռքդ աննկատ տանում գոտկատեղի կողմ, որ «շտիկը» հանես, կոխես առաջին պատահածի բուկը:

Գլխուղեղդ հիշեցնում է ՝«Թուլացի, ապեր: Դու էլ «շտիկ» չունես: Սերգոյին ես նվիրել: Կոկորդ փրթելու «շտիկովդ» Սերգոն բլինդաժի էրեխեքի համար երշիկ է կտրտում՝ հրամանով հետ քաշված նոր դիրքում»:  

Սերգոյին, եթե ոչ լիարժեք արձան, ապա զբոսայգիներում դրվող քանդակներից հասնում է: Սերգոն՝ գազի բալոնի դիմաց կռացած՝ «շտիկով» թավայի մեջ եղածը խառնելիս: Սերգոն խոհարար չէ: Ուղղակի վաղուց է ծառայում: Գիտի, որ եթե սնվելը զինվորների հայեցողությանը մնա, «ռազդաչը» ստանալու առաջին օրը կուտեն բոլոր համով բաները, երկրորդ օրը՝ տանելի բաները ու մինչև հաջորդ «ռազդաչը» հաց ու ջրի վրա ենք մնալու:

Մինչև բոլորը չուտեն, սեղանին մոտ չի գալիս: Ասում են, իր ժամկետային ծառայության ժամանակ Սերգոն «բատալիոն էր նայում»: Հիմա փափկել է: Իր երեխաների հասակակիցների հետ է ծառայում: Սերնդից շատ դժգոհ է: Մեր վախտ ուրիշ էր, ասում է: Հիմա մանկապարտեզ է: 

Սերգոյի ձեռքից ամեն ինչ գալիս է՝ եփելուց մինչև շինարարություն: Իրեն հատկացված քարուքանդ «Վիլիսը» միայն այդչափ «սամթով» տղեն կվարեր: Ջահել, ժամկետային վարորդը կդատվեր այդ մեքենայի ղեկին նստելու հաջորդ իսկ օրը:

Վարորդներին երկու «մագազին» է հասնում: Մեզ՝ չորս: Բայց Սերգոն մեզանից հազար անգամ տեսած է: Երբ միասին էինք «վիխոդ» անում, մի «մագազինս» միշտ նրա մոտ էի դնում, որ երկուսիս մոտ երեքական դառնա: Եթե ճանապարհին «կինո բռնեինք», նա հաստատ ավելի օգտակար է լինելու:

Կռվից հետո Սերգոն որոշում է զորքի համար տավարի խորոված սարքել: Անտեր անասունը չոլերում լիքը: Գնում է կով որսալու ու պարզում, որ զենքն անսարք է՝ չի կրակում:

44 օր տիեզերքն է պահել Սերգոյին ու չորրորդ մագազինս: Ինձ էլ, փաստորեն, երբ հետն էի:

Մի ժամ առաջ մոտս պատերազմ էր: Հիմա տաք դուշ: Հոտավետ շամպուն: Հայելի: Նկատում եմ, որ միրուքս սկսել է սպիտակել: Նախորդ օրն էլ էի լողացել:

Կարենն ասում է՝ պատկերացնո՞ւմ ես, քաղաքում լինեինք հիմա սենց, մեկը կողքից տեսներ, էլի։ Էրկու գյադա՝ շալվարները հանած, տկլոր ջաններին՝ բռոնիժիլետ ու կասկա, գիշերով մուղամով ինչ-որ տեղ են գնում՝ իրար հետ փսփսալով:

Որոշել էինք, որ ամեն տարի հաղթանակի օրն այդպես ենք նշելու. ուժեղ խմելու ենք, էլի գիշերով, տկլոր, գլխներիս կաթսա դրած՝ կասկայի փոխարեն, գնալու ենք առաջին պատահած պուլպուլակի մոտ լողանալու: Ով տեսավ՝ տեսավ:

Մի ժամ առաջ մոտս պատերազմ էր:

Առաջին անգամ Ստեփանակերտում 96-ին եմ եղել: Երեխա էի: Հայրս էր բերել: Այ դա պատերազմի քաղաք էր՝ այրված տանիքներով ու փլված պատերով:

Մեզ մոտ ինտերնետ ու հեռուստացույց չկար: Մեզ թվում էր՝ քաղաքն այնպես են հրետակոծում, ինչպես մեր դիրքերը:

Սերգոյի արձանի պես մի արձան էլ եմ պարտք: Իզաբել Դանգուրյանին ու հեռավոր Ուհանում նախորդ տարի ապուրի փայ դարձած չղջիկին:

Թուրքերը մտան Զանգելան, ապա Կուբաթլու: Ամեն ինչ պարզ էր: Լաչինի ճանապարհն են ուզում կտրել: Ճտին եմ զանգում: Բլինդաժի կողքը պահեստ ունեինք: 82մմ ականանետի արկը տանիքը ծակել, խրվել էր բաղդադի առաստաղի փայտերի արանքում ու չէր պայթել: Կոնֆիդենցիալ հեռախոսազրույցների գոտին էր: Ուրիշի ականջից հեռու, այդ չպայթած արկի տակ էինք գնում խոսելու:

Զանգում եմ: Ասում եմ` լսի, անձնակազմդ տարհանված ա, մենակ դու ես մնացել ամբողջ ռադիոյիցդ, գնա Երևան, էլի:

Բա չէ. միասին էկել ենք, միասին էլ կգնանք:

Փորձում եմ խաբել, որ Երևանում իր համար հատուկ հանձնարարություն կա, որ այստեղից չեմ կարող ասել ինչ է: Կհասնի քաղաք, նրան մարդ կդիմավորի: Ասում եմ շատ լավ կլիներ, եթե կարողանայիր գոնե վաղը առավոտյան դուրս գալ:

Ասում է՝ նախ չէ, հետո էլ` դու հասկանո՞ւմ ես, որ վաղը առավոտյան կարող ա ճանապարհը կտրած լինեն արդեն:

Ու այստեղ գնաց. hայհոյում եմ: Վատ: Շատ վատ ու բարձր:

Երբ բառապաշարս սկսեց չհերիքել ու Արցախի բարբառով հայհոյելուն անցա, հասկացա, որ համը դուրս է եկել, ու որ հենց նոր կյանքումս առաջին անգամ կնոջ եմ հայհոյել: Ու շատ վատ կլինի, եթե մեզանից մեկը մեռնի էս զրույցից հետո:

Ճուտը դերի մեջ մտավ՝ ասես բան տեղի չի ունեցել: Ասես սովորական աշխատանքային զրույց է Հայաստանի և Արցախի հանրային ռադիոընկերությունների տնօրենների միջև: Ասես ոչ ինքն է՝ ռմբապաստարանի մուտքի մոտ, ոչ էլ ես՝ չպայթած արկի տակ: 

Երկու օր հետո իմացա, որ, այնուամենայնիվ, Ստեփանակերտից դուրս է եկել: Սամրայի Հովիկենց «պադվալում» էր քնում: Իզաբելն էլ` ծանր քովիդ: Ու առանց նրա ուղեկցության կատեգորիկ հրաժարվում էր Երևան գնալ: Ասում էր՝ կամ հետս գալիս ես Երևան, կամ մեռնում եմ ստեղ:

Չղջիկին էլ մի արձան: Իսկ ես տուն եմ գնում: Էլի Լաչինով:

Չորս տարի առաջ էր: Քառօրյա պատերազմը նոր էր ավարտվել: Խմում էինք: Ու մեկ էլ Արմենպրեսի Անանյան Արամը՝ թե բա վերջ, էլ կռիվ չի լինելու: Ասում եմ՝ ո՞նց չի լինելու: Ասում է՝ հա: Որ հանկարծ պատերազմ լինի, երկու կողմից էլ քարը քարին չի մնա, ռուսները կգան՝ երկուսիս դրոշներն էլ կփոխեն: Ջղայնացա, փրփրեցի՝ ո՞նց թե ինչ-որ մեկը գա մեր դրոշը փոխի: Ընկերս է, բայց ուզում էի աստիճաններով ներքև գլորել:

Չորս տարի անց Լաչինի ճանապարհով տուն եմ գնում: Հասնում ենք Տեղ գյուղ: Գյուղի դիմաց դիրք է: Վրան ռուսական եռագույնն է ծածանվում: 

Երևան: Տուն: Հայրս թախտին պառկած:

— Բա ե՞րբ ես հետ գնում:

— Մի քանի օր շունչ քաշեմ: Հասկանամ՝ ինչ է կատարվում: Ու գնամ էլի:

Մայրս երջանիկ է: Ասես ինձ նորից ծնած լինի: 

Ողջ եմ:

Վիրավոր չեմ:

Մեր տուն եմ հասնում, վերելակից դուրս գալիս: Դուռս կիսաբաց: Մթի մեջ՝ երեք զույգ եղնիկի աչք:

Աղջկերքս:

5․ Օգտակար խորհուրդներ սկսնակ «մոբերին»

Նախորդիվ։

1. «Բատինկան»՝ նույնիսկ «ՊՆ» վատ բատինկան, միշտ ավելի լավ է, քան` բոթասը։ Կռվի ժամանակ դու միշտ վրադ լրացուցիչ բեռ ես քաշ տալիս, զենք, ռազմապաշար, «վեշավո», զրահաբաճկոն։ Եթե բոթասով ես, ոտքդ ոլորվելու է առաջին իսկ ցատկի ժամանակ՝ ասենք «Ուրալից» ցած թռչելիս։ Էլ չասեմ ավելի լուրջ իրավիճակները։

2. Հետդ սավան վերցրու։ Զենքդ կոնսերվացիայից են հանելու։ Ստացված տաուտ-սոլիդոլի կտորի մեջ ավտոմատի ուրվագծերը հազիվ կճանաչես: Սավանն այդ յուղը մաքրելու համար է։ Սա չափազանցություն չէ։ Մաքուր կտոր շատ է պետք գալու։ Գուցե մի սավանը չհերիքի էլ։ (Ինձ հասած յուղի կտորը ցույց տվեցի ուղեկցող սպային․ հարցրի, որ հենց հիմա վրա տան, ինչ եմ անելու։ Անեկդոտ պատմեց․ ասում է` ջահել որսորդը տարեցին հարցնում է` ի՞նչ անեմ, եթե արջը գա ու բռնի։ Ասում է՝ էդ դեպքում ամենաճիշտը կռանալն է, քաքը գետնից վերցնելն ու արջի աչքերին քսելը։ Ջահելը՝ բա, որ քաք չլնի գետնին։ Տարեցը՝ եթե արջը բռնի, քաք կլինի հաստատ: Այ դու էլ՝ մոտավորապես տենց):

3. Տաուտոտ զենքի մեջ այնուամենայնիվ մի լավ բան կա։ Այդքան փափուկ, որքան կոնսերվացիայից անմիջապես հետո, այն էլ երբեք չի աշխատելու։ Առաջին մի շաբաթը զենքը կարելի է ընդհանրապես չյուղել։

4. Պահեստից ստացված փամփուշտի տուփերը «վեշավոյի» մեջ մի դիր: Եթե մեկնելուց առաջ ժամանակ կա, պետք է հենց պահեստում լիցքավորել, եթե չէ` տուփերը դիր գրպանը: Անհարմար է, բայց ոչինչ: Բեռնատարն այնպես է թափ տալու, որ միջից ամեն ինչ թափվելու է: Հասնելու ես տեղ՝ տեսնես, որ փամփուշտ չունես:

5. Եթե հնար կա, զրահաբաճկոնի մեջքի հատվածում մեկի տեղը երկու պաշտպանիչ ռեզին դիր: Շատ չի ծանրացնում, բայց տնից տեղից հեռու, կարող է հարց լուծել: 

6. Պարզվում է տակտիկական ձեռնոցն ու «նակալեննիկները» թիթիզություն չեն։ Շատ պիտանի բան են։ Դու անընդհատ վազելու ես՝ լավագույն դեպքում սեփական թաշախուստով, հաճախ նաև այլ բեռներով։ Շատ հաճախ՝ գիշերը։ Ուզես չուզես՝ անընդհատ ընկնում ես։ Երբեմն` փշալարի կամ այլ տհաճ բաների վրա: 

7. Օդային տագնապ երբեք հենց այնպես չեն տալիս: Եթե ասում են` օդում բան կա, բայց դու ձայնը չես լսում, դա դեռ ոչինչ չի նշանակում:

8. Եթե այնպես է ստացվել, որ բաց դաշտում ես՝ խրամատից,  թաքստոցից դուրս, արագ գտիր մոտակա այն մկան ծակը, որտեղ մտնելու ես, երբ հրետանին սկսի աշխատել, որովհետև այն անպատճառ աշխատելու է:

9. Վրադ իջնող արկերը միշտ չէ, որ սուլոցով են գալիս: Հաճախ առաջին պայթյունից հետո ես հասկանում, որ խփում են:

10. Ինչպես մեզ մոտ էին ասում, բլինդաժից առանց «բռոնիկ-կասկա» դուրս եկողը իր հորն ու մորը չի սիրում: Մեր բժիշկը ուշագրավ վիճակագրություն էր վարում: Եթե պիտի մեռնեիր, բայց «կասկա-ժիլետով» ես, վիրավորվում ես, եթե պիտի վիրավորվեիր, գուցե, ոչ մի բան էլ չլինի:

11. Մի անտեսիր անգամ ամենաաննշան վերքերը` փոքրիկ քերծվածքներն անգամ: Երբ հողի մեջ ես ապրում, դրանք իրենք իրենցով չեն լավանում: Ընդհակառակը՝ մեծանում ու թարախակալում են: Հենց ազատ ժամանակ է լինում` պերեկիս ու լևոմեկոլ: Որքան շատ, այնքան լավ:

12. Եթե թուրքերի քթի տակ պիտի ինչ-որ բան անեք ու մեքենայով եք եկել, այդպես էլ է լինում, դռները բացել-փակելը՝ երեք-ույու-չորսով `բոլորը միասին, որ շրխկոցից  չհասկանան քանի հոգով եք:

13. Եթե պիտի տեղ գնաք ու ընտրությունը կամբատի թարմ պիկապի և հին մահամերձ «Վիլիսի» կամ «բուխանկայի» մեջ է, առանց երկմտելու ընտրում ենք հինն ու վատը, որովհետև մեծ հավանականությամբ թուրքերն էլ գիտեն, որ պիկապը հրամանատարինն է: 

14. Լապտեր երբեք չենք միացնում: Կապ չունի խրամատի մեջ ես, թե` դիտարկվող տարածքում: Եթե օդ ու ջրի պես լույս է պետք, երբեմն այդպես էլ է լինում, հեռախոսի կամ կրակայրիչի վրայի լույսն ես վառում, այն էլ բուն լամպը մատով փակած, այն էլ մի քանի վայրկյանով: Բայց դա իսկապես ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում:  

15. Աշխարհի ամենաանլուրջ բառը` «զինադադար» բառն է: Ամենաուժեղը սկսում են խփել հենց զինադադարի հայտարարված ժամից 10-15 րոպե առաջ ու հետո: «Ռումբերի պայթյունը սարերն է շարժում» տողերի իմաստը երկու անգամ եմ զգացել: Երկուսն էլ զինադադարներից անմիջապես առաջ ու հետո:

6․ Պատերազմ․ օր առաջին և երկրորդ

Նախորդիվ։ Ճակատից եկող լուրերը լավն են: Մերոնք կոտորում են:

Ռադիո: Եթեր: Պատմում եմ, որ կոտորում ենք, ու դուրս գալիս: Չեմ ասում`ուր եմ գնում: Ճտին ասում եմ` խելոք նստի, գնամ ՊԲ-ի բունկեր, տեսնեմ` ինչ կա:

Բայց քայլում եմ դեպի հրապարակ: Կապը վերականգնվել է: Զանգում եմ կնոջս: Ուզում եմ  վերջին անգամ հետը խոսել: Շատ երկար ենք խոսում: Այդքան երկար թերևս երբեք չէինք խոսել: Խնդրում եմ, որ հեռախոսն աղջիկներին տա: Խոսում եմ մեծիս հետ: Հետո փոքրիս, ով դեռ նորմալ չի էլ խոսում: 

Կնոջս չեմ ասում, որ գնում եմ կռիվ: Ոչ թե որովհետև ուզում եմ խնայել, կամ, որ հետ չհամոզի, այլ որովհետև վստահ չեմ, որ հիմա կասեմ, որ գնում եմ, իսկ արդեն ավտոբուս հասած չեմ վախենա ու չեմ փախչի:

Մարմինս ինձ չի լսում: Ասես երկու հոգի լինեմ` մեկը վախից անշարժացած` ոտքերով ասֆալտի մեջ մխրճված, մյուսն ինչքան ուժ ունի բրդում է: Անցնում դիմացը: Փայտացած մարմինը մազերից քաշ տալիս դեպի հավաքակայանի վերածված մշակույթի տուն:

Մի կես ժամ առաջ եթերում զոհվածների անուններն էի հաղորդում: Այդ ցուցակն ուղեղիս մեջ  «լուփ» է եղել: Անընդհատ կրկնում եմ` «Խ» տառին հասնելիս ամեն անգամ անունս մեջը «փեյստ» անելով:

Խումարյան Գարեգիգին Կորյունի: Ծնված 1983 թվականին: Նոր Նորքի զինկոմիսարիատ:

Մտովի «նյուսֆիդս» եմ «սքրոլ» անում: Անընդհատ լուսանկարս է բերում` զոհվածների մեջ:

Քայլի, արա: Տղամարդ ես: Ձեռքդ, ոտքդ տեղը: Դավայ: Ձախ, ձախ, ձախ-աջ-ձախ:

— Եղբայր ջան, այ եղբայր, կանգնի մի վայրկյան:

Կանգնում եմ. պտտվում: Շատ ծանոթ է դեմքը, բայց տեղը չեմ բերում:

— Եղբայր ջան, էրեխեն զանգեց: Նորմալ տեղ ա հասել: Չես պատկերացնում` ինչ շնորհակալ եմ:

Գալիս է մոտ, փաթաթվում է: Հիշեցի: Այն կինն է, ում երեխային երեկ ռադիոյի մեքենայով Երևան ուղարկեցինք:

— Աստված օրհնի ընթացքդ:

Կորավ վախը: 

Նախորդիվ: Առավոտ: Օդային տագնապի ձայնի տակ գնում ենք գործի: Փողոցները դատարկ են: Խանութները փակ: Տեղացիները դեռ նախորդ կռվից գիտեն, որ օդային տագնապը կատակ չէ: Մենք դեռ չգիտենք: Ու անկեղծորեն զարմանում ենք՝ ինչ է եղել որ: Ինչու՞ են բոլորը պախկվել:

Ասում եմ ` Ճուտ, նենց հստակ եմ զգում, որ հորս տված երկիրը այ հենց հիմա ոտքիս եմ գցում:

Հրապարակում կանգնած են կամավորներին բերած առաջին ավտոբուսները: Ահագին մարդ է եկել: Շատերը Վետերանների միության շենքի մոտ հենց գետնին նստած: Սպասում են: Ոմանք արդեն համազգեստով, ոմանք քաղաքացիական շորերով: Հրապարակում հաղթական աշխուժություն է:

Նախորդիվ: Օրն անցում է ռադիոյի ու ՊԲ-ի բունկերի միջև ճանապարհին: Բրիֆինգ, եթեր, եթեր, բրիֆինգ:

Լրագրողները փորձում են պարզել, որտեղ է անցնում շփման նոր գիծը: Բանակը համառորեն պնդում է, որ արդի համազորային մարտի պայմաններում դա այդքան էլ սկզբունքային չէ, որովհետև մարտը դինամիկ է, զորաշարժը` կայծակնային, և իրավիճակը անընդհատ փոփոխվում է: Բայց ամեն ինչ լավ է: Կոտորում ենք: 

Հեռախոսակապը գնում գալիս է:

Զանգ անծանոթ համարից:

Զինվորի տան Հայկուհին է: Դոկտոր Հայկուշը: Եկել է առաջին վիրավորներին Երևան տանելու: Սրճում ենք: Տասը տարի առաջ միասին Լրատվական ռադիոն էինք սարքում: Անընդհատ ասում էր` տեսնես տասը տարի հետո որտեղ կլինենք` էն կինոների նման  «ձեսյած լետ սպուսծյա»:

Ասում եմ`տեսա՞ր, ինչ «ձեսյած լետ սպուստյա» ստացվեց:  ՊԲ-ի լրատվականի բունկերից եմ գալիս: Ասում են քառասունհինգ զոհված ունենք:

Ասում է` սուտ է: Էսօր մոռգում եմ էղել: Աչքովս ութսուն դիակ եմ տեսել:

Հորս տված երկիրը մոմի պես հալչում է: Լվացվելիս բռում հավաքված ջրի պես ծորում մատներիս արանքով:

Երեկո. քաղաքում աշխուժություն է: Հյուրանոցները սկսում են լցվել լրագրողներով, կամավորներով, արտասահմանցի ինչ-որ մարդկանցով:

Նախորդիվ։ Հասկանում եմ, որ սա երկար է տևելու: Վարորդին շառից հեռու հետ եմ ուղարկում Երևան: Հետն էլ նրանց, ովքեր նախորդ օրը դուրս գալ չեն հասցրել, բայց մնալ էլ չեն կարող:

Գնում ենք Տաթևին փնտրելու: Նա փոքր երեխա ունի: Ամուսինը ռազմաճակատում է: Հեռախոսակապ արդեն չկա: Տան տեղը չգիտենք: Միայն`թաղը: Փողոցով մեկ ընկնում ենք, սկսում Տաթև փնտրել: Նկուղ առ նկուղ, ռմբապաստարան առ ռմբապաստարան:

Կանայք, երեխաներ, ծերեր, տագնապ:

Վրա են տալիս, երբ լսում են, որ Ստեփանակերտից դուրս եկող մեքենա կա: Մեքանան էլ արդեն լիքը:

— Այ ձեր ցավը տանեմ: Չկա տեղ:

— Էս խոխի համար էլ չկա՞։

Հայացքով ցույց է տալիս մի տասը տարեկան աղջիկ-երեխայի:

Ուսերս թափ եմ տալիս:

— Ի՞նչ ասեմ: Թող նստի, եթե տեղ կանի:

Տաթևին գտանք: Պատահական: Բունկերից բունկեր կայծակնային արագությամբ տարածվել էր լուրը, թե Երևանից ինչ-որ մարդիկ ինչ-որ Տաթևի են փնտրում: 

Հլե տես՝ գուցե քո բախտն է:

Մեքենան գնաց:

Առաջին անգամ բացարձակ աղետի զգացողությունը այդ նկուղներով շրջելիս եկավ: Հենց հիմա, այ այս մութ ռմբապաստարանի մեջտեղում Տաթև փնտրելիս` ուրիշի կանանցով, երեխաներով ու ծնողներով շրջապատված, հենց այս վայրկյանին գլխիս քար-քար փուլ է գալիս հորս երկիրը:

Ու չկա ուրիշի կին, ուրիշի ծնող, ուրիշի երեխա: Քոնն են բոլորը:

Այ հենց հիմա:

Նախորդիվ: Լուսաբաց: Օդային տագնապ: Հեռուստատեսության տնօրենի հետ հիսուն գրամ կոնյակ ենք բարի լույս անում: Հրայրն ասում է `պատուհանին այդքան մոտ մի կանգնի:

— Հրո, լավ էլի:

Գնում եմ տաղավար: Վանին ուղարկում ենք տուն հանգստանալու: Նստում եմ «պոստին»՝ իր տեղը: Լուրեր եմ վարում:

Նախորդիվ: Սիսիան-Գորիս ճանապարհն ասես պրոսպեկտը լինի երեկոյան խցանման ժամին: Այդպիսի շարժ այդտեղ երբեք չէի տեսել: Դեպի մայրաքաղաք եկող շարանի ծայրը չի երևում: Հակառակ ուղղությամբ մեքենա չկա:

Ճակատից եկող լուրերը լավն են: Մերոնք կոտորում են:

Հայրս ասում էր, որ իր տեսած ամենաահավոր բանը առաջին կռվի ժամանակ Շահումյան-Մարտակերտից դուրս եկող փախստականների անծայրածիր շարասյուներն էին: Ասում էր, Եղեռնի ժամանակ էլ էր այդպես երևի: Թու-թու-թու սա վերջինն էր, կարծես:

Ու հիմա, երեսուն տարի անց այդ նույն անծայրածիր շարասյունը եկել հասել է ինձ:

Լաչինում խցանում է: «Պոստից» մինչև քաղաք լույսերն անջատած մեքենաները սպասում են դուրս գալու իրենց հերթին:

Հայաստանի ռադիոն սկսում է չբռնել: Որսում ենք Արցախի հանրայինը: Խոսափողի մոտ Վան Նովիկովն է:  Ճակատից եկող լուրերը լավն են: Մերոնք կոտորում են:

Ստեփանակերտ չհասած հասկանում ենք, որ այս ամբողջ ընթացքում հաղորդավար չի փոխվել:  Միայն Վանն է խոսում: Նրան ոչ ոք չի փոխարինում: Այ մարդ, բա մնացածն ու՞ր են:

Գիշերով հասնում ենք Ռադիո: Լրագրողներից իսկապես միայն Վանն է: Հնչյունային օպերատորներից` Հայրապետյան Կարինեն: Ու տիկին Լիրան, որ ամուսնու հետ գործընկերներին պերերիվ են բերել: Ճուտը հարցնում է` բա մնածածն ո՞ւր են: Վանն ուսերն է թափ տալիս:

Նախորդիվ: Սիսիան, Զանգեր, Գազալցակայան, սրճարան:

— Բա ի՞նչ կա՝ էդ կողմերն եք գնում:

— Ո՞նց, ասում եմ,  — Կիրովաբադը թալանելու:

— Կթալանես, բա չես թալանի:

— Բա ի՞նչ են ասում: Ջաբրայիլում ա, հ՞ա, ծանրոտ:

— Ի՞նչ Ջաբրայիլ: Չկա Ջաբրայիլ: Առաջնագիծը ցխած: Խրվել են դիրքերի մեջ: Մերոնք, ով որտեղ կարողացել, դիրքավորվել, բոյ են տալիս: Շատ ծանր ա:

— Բա դուք ի՞նչի էտեղ չեք:

Ասում է` դու չգիտես` ես ով եմ: Հանում է հեռախոսը: Ցույց տալիս համազգեստով նկարները: Ես, ասում է, էդ գնդի հրամանատարի տեղակալն էի, մինչև ձեր պարոն վարչապետը վրես մի տասը հատ քրեական գործ չսարքեց: Էն սեղանի վրա, որ նստած են, հրամանատարի ընտանիքն ա: Խնդրել ա, Էրևան տանեմ: Տանում եմ, հետ գամ տղերքիս մոտ: Մեռնեմ դրանց ջանին: Ինչ ասես, չընկավ գլխներին, բայց դուխները չեն գցում: Ոբշեմ իմացեք: Սաղ սուտ ա: Շատ ծանր ա վիճակը:  Էս Էրևան գնացող մեքենաներն էլ, որ տեսնում եք, հիմնականում ծառայողների ընտանիքներն են: Թռնող չկա ստեղ: Բոլորն էլ կին-էրեխա տանում են քաղաք, հետ գան հանգիստ «վայեվատ» անեն: 

Վստահ եմ` չափազանցնում է: Նեղացած է պարզապես: 

Նախորդիվ:  Ճակատից եկող լուրերը լավն են: Մերոնք կոտորում են:

Նախորդիվ: Քարվաճառով գնալ խորհուրդ չեն տալիս: Գնում ենք Գորիսի կողմ:

Նախորդիվ:  Տուն եմ մտնում: Մի քանի օրվա փոխնորդ շոր վերցնելու: Կինս հետևիցս ջուր է լցնում:

Նախորդիվ: Ամսվա վերջ է: Նախորդ աշխատավարձը ծախսած, նորը`չստացած կիրակի է: Շավարշից պարտքով հարյուր հազար փող եմ վերցնում:

Ճուտը Արցախ չգնալ չի կարող: Ձիգ է, բայց մի ամսվա տնօրեն է, գումարած աղջիկ, գումարած ջահել:

Նախորդիվ: Ժողով: Բաժինների ղեկավարերը զեկուցում են իրավիճակը:

Ժամը չորսն է: Հեռարձակում ենք վարչապետի ելույթը: Սա մեր նոր դյուցազնաերգն է: Մեր նոր Սարդարապատը: Ճակատից եկող լուրերը լավն են: Մերոնք կոտորում են:

Նախորդիվ: Օգոստոսին Արցախի Հանրային ռադիոյում նոր տնօրեն էր նշանակվել` Հայաստանի հանրային ռադիոյի 25-ամյա աշխատակից Անի Մինասյանը: Ռադիոն բարեփոխելու համար Երևանից մարդ էին ուզել: Երբ նշանակվեց, երկրի մեդիաղեկավարներից ամենաերիտասարդն էր: Մի երկու անգամ կատակով Ճուտ ասացի: Այդպես էլ մնաց:

Նշանակվելուց հետո առաջին անգամ հաջողացրել է շաբաթ-կիրակի տուն գալ:

Նախորդիվ: Ճակատից եկող լուրերը լավն են: Մերոնք կոտորում են:

Նախորդիվ: Աշխատում ենք: Դեռ ամռանը` Տավուշի մարտերից հետո ռազմական դրության աշխատակարգ ու ծրագրացանց էինք մշակել: Հիմնարկը հեշտությամբ անցնում է ռազմական ռելսերի:

Նախորդիվ: Ժողով: Բաժինների ղեկավարերը զեկուցում են իրավիճակը:

Նախորդիվ: Ռադիոտուն, մուտք, ոստիկաններ: Ողջույն ձեզ, պարոնայք: Հը, կռի՞վ է կարծես:

Նախորդիվ: Լվացվել-հագնվելուն զուգահեռ զանգում եմ ռադիոյի պատասխանատուներին, որ իրենց մարդկանց տագնապ տան, հիմնարկը ռազմական դրության անցկացնեն:

Նախորդիվ: Զանգ. Վեր կաց: Պատերազմ է: