Ծովահայեր

Վարդավառ․ Քրիստոնեական տաղավար տոնը նշում էին դեռ հեթանոսությունից առաջ․ «Ծովահայեր»

Ամառային տապից փրկում է վրադ ցողած ջուրը։ Ու պատահական չէ, որ Վարդավառը՝ իրար վրա ջուր ցողելու հայկական հազարամյակներ տևող ավանդույթը հենց ամռանն է լինում։ Ավելին՝ Վարդավառը նաև աշխարհում ամենահայտնի հայկական ավանդությունն է, որին մասնակցելու համար անգամ այդ օրերին Հայաստան են այցելում բազում զբոսաշրջիկներ

Հուլիսի 4-ին եկեղեցական տոնացույցով մեկնարկում է վարդավառի պահքը, 11-ին՝ Վարդավառը, Քրիստոսի պայծառակերպության տոնը, ինչը տոնում են Զատիկի 14-րդ կիրակի օրը։ Սակայն Վարդավառ տոնի արմատները, հավատալիքներն ու ծիսակարգային ավանդույթները գալիս են անհիշելի ժամանակներից՝ բնապաշտական քաղաքակրթությունից։

Հազարամյակների ընթացքում փոխվել են քաղաքակրթությունները կացութաձևերը, ջրի պաշտամունքն էլ դարերի ընթացքում պահպանելով հիմնական ուղղվածությունը՝ իմաստային ձևափոխումների է ենթարկվել, հեթանոսական, քրիստոնեական, նույնիսկ՝ աթեիստական շրջանում։ Վարդավառը տոնվում է հունիսի 28-ից օգոստոսի 1-ը:

Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում Վարդավառի տոնը նշվում է տարբեր օրերի ու տարբերվող անուններով, ինչը հիմնականում պայմանավորված է բարբառային առանձնահատկությամբ, ինչպես նաև տոնի գլխավոր ուխտավայրերի ու առավել տարածված բաղադրիչների գերակա անվանումներով. օրինակ՝ Լոռիում, Ջավախքում, Կաղզվանում՝ Վարդևոր, Դերսիմում՝ Վարդիվոր, Արցախ-Վարանդայում՝ Վըրթէվօր կամ Վըրթէվուր, Նոր Նախիջևանում՝ Վարթևոր, Վայոց Ձորում ճրճան, Քեսապում՝ Պալլամ, Պարլում կամ Պարլամօն և այլն։

Վարդավառի հեթանոսական դրսևորումը, հայագիտության մեջ եղած տեսակետների համաձայն, կապված էր Աստղիկ և Անահիտ աստվածուհիների պաշտամունքի, Ամանոր-Նավասարդի, ինչպես նաև Համաշխարհային ջրհեղեղի կամ Նոյյան տապանի նշանավոր իրադարձության հետ: Ըստ ավանդության, երբ Նոյ Նահապետը, ջրհեղեղից փրկվելով, հասնում է Մասիսի գագաթը և այնտեղից իջնում Նախիջևան’ այդ օրվանից էլ սկսվում է հայոց Նավասարդ ամիսը: Որպեսզի ջրհեղեղի հիշատակը անմոռաց մնար, Նոյը որդիներին պատվիրեց իրար վրա ջուր լցնել: Ղևոնդ Ալիշանի կարծիքով, վարդավառ բառը դա «վարդ» արմատից է և կապվում է Աստղիկ դիցուհու պաշտամունքի հետ։

Վարդավառի ժողովրդական ծիսահամալիրի կենտրոնում գլխավորը ջուրն էր, ինչպես նաև’ մատաղը, աղավնին և խնձորը։ Տոնի ժամանակ միմյանց ջրում էին բոլորը։ Այդ օրը սկեսուրի վրա նույնիսկ չխոսկան հարսն էր համարձակվում ջուր լցնել և ոչ ոք վիրավորվելու իրավունք չուներ: Սամվել Մկրտչյանն իր «ՏՈՆԵՐ․ Հայկական ժողովրդական ծեսեր, հավատալիքներ» գրքում ներկայացնում է Հայաստանի տարբեր շրջանների ավանդություններն ու ծիսակարգերը։

Կենցաղում բավական տարածված էր աղավնի թռցնելու սովորույթը, որը կապված է Նոյյան տապանի ավանդության հետ: Հատուկ դեր է ունեցել Վարդավառի մատաղի ծեսը: Մատաղի արարողություններն ու խնջույքները մեծ մասամբ կատարվում էին բնակավայրից դուրս գտնվող սրբավայրերում, գետերի և աղբյուրների մոտ, հանդերում ու սարերում:

Մատաղացուները հիմնականում սրբավայրերում էին մորթվում կամ էլ նախօրոք մորթած տանում հետները: Վարդավառյան ավանդական ուխտագնացությունը կատարվում էր դեպի մոտակա սրբավայրեր, իսկ Վարդավառյան համահայկական նշանավոր ուխտավայրը Մշո Սուրբ Կարապետն էր: Պատահական չէ, որ որոշ բնակավայրերում ավանդական այդ տոնը կոչվում էր «Սուրբ Կարապետ», իսկ Վարդավառ հասկացությունը ժողովուրդը գործածում էր Համբարձման տոնի կապակցությամբ:

Տոնին ուխտավայրերում կազմակերպվում էին ամենատարբեր միջոցառումներ՝ խաղեր, ըմբշամարտ՝ հայկական կոխը, փահլևանների ելույթներ, ձիարշավներ, աշուղների մրցույթներ, տոնավաճառներ և այլն: Այդ ուխտավայրերը հաճախ հանդիսանում էին աղջիկտեսի և երիտասարդների ծանոթության գլխավոր վայրեր, որով և շրջանցվում էին առօրյա կենցաղում բացահայտ շփումներն արգելակող իրավա-սովորութային կանոնները:

 Վարդավառյան ավանդույթներից էր նաև Խնդումի կամ Խնդում տոքի 60 ծեսը: Նշանված աղջիկները ամանի մեջ ցորեն կամ գարի էին աճեցնում: Ամանի մեջ ամրացնում էին խաչաձև կամ մի քանի թևավոր փայտ, որը զարդարում էին վարդերով, խնձորներով ու մանր վարունգներով: Պառավ կինը վերցնում էր «խնդումը» և տանում հրապարակ, որը գտնվում էր նրա «խիստ» հսկողության տակ: Այնուհետև, դհոլ-զուռնայի ուղեկցությամբ պար էին բռնում ողջ հանդիսականները: Վերջում, երբ ճարպիկ երիտասարդներից մեկը գավազանով հարվածում էր «խնդումին» և վայր գլորում այն, մյուսները վրա էին հասնում խլելով միմյանցից ծաղիկներն ու մրգերը, իսկ պառավը երգելով «անիծում» էր նրանց:

Ինչպես որ խաղողը չէր կարելի ճաշակել մինչև Աստվածածնի կամ Խաղողօրհնեքի տոնը, այնպես էլ Վարդավառից առաջ խնձոր ուտելն արգելված էր (պաս էր): Պահպանվել էին ծիսական խնձորի հետ կապված բազում ծեսեր ու հավատալիքներ և այս առումով տպավորիչ էր Տիգրիսի ակունքներում գտնվող «Արքայության աղբյուր» մատուռ-ուխտավայրում կատարվող արարողությունը, որին մասնակցում էին նաև դրացի ասորիներն ու քրդերը: Շատախի հայերը հավատում էին, որ Վարդավառի գիշերը «անմահության խնձորը», սրբազան այդ գետի ակունքներից դուրս գալով, անցնում է իրենց բնակավայրով:

Նրանք ողջ գիշեր անքուն հսկում էին գետի ափը, որպեսզի տեսնեին այդ երանելի պահը, քանի որ հավատում էին, թե երջանիկ ականատեսի ցանկացած երազանք կիրականանա: «Արքայության աղբյուրի» ջուրը բուժիչ էր համարվում կենդանիների մեջ տարածված հիվանդությունների համար: Այդ իսկ պատճառով հայերը, քրդերն ու ասորիներն իրենց անասունները տանում էին աղբյուրի մոտ, մեկական ոչխար մատաղ անում, ինչպես նաև սրբազան ջրից ցանում հոտի վրա:

Սյունիքում երիտասարդները սրբավայրերի պատերի վրա էին փորձում իրենց ճակատագրերը: Ընտրյալների անունները մտքերում պահած՝ մանր քարերն ամուր սեղմում էին սրբազան պատերին և կպչելու դեպքում ուրախանում սպասվելիք բարեհաջող բախտից: Չամուսնացածները երբեմն Վարդավառի նախորդ գիշերը (ինչպես Ս. Սարգսի տոնի նախորդ երեկոյան) աղի կերակուրներ էին ուտում և ամբողջ օրը ջուր չխմելով քնում՝ գիշերը երազ տեսնելու սպասումով: Որ աղջիկը կամ տղան իրենց ջուր տա երազում, ըստ այդմ, գուշակություններ էին անում ապագա հարսնացուի կամ փեսացուի վերաբերյալ:

Առանձնակի նշանակություն էր տրվում Նուրիին նվիրված անձրևաբեր ծիսաշարին, որն ուղեկցվում էր երգ ու պարով ու խաղիկներով: Նուրին իր մեջ պահպանում է ջրային տարերքը խորհրդանշող աստվածուհու պաշտամունքի որոշակի հետքեր: Նուրին հայտնի էր տարբեր անվանումներով: Խարբերդում այն կոչվում էր Խուձկուլուլու և Խուչկուլուլու, Վանում՝ Խունձկուլուլու և Խուրձկուլուլու, Նոր Բայազետում և Շիրակում՝ Նուրի, Խուշկուրուրիկ, Խուչկուրուրիկ, Խուչկուրուրա, Ապարանում՝ Հուչկուրուրու, Արաբկիրում՝ Մամաչթթիկ, Նոր Նախիջևանում՝ Նորին կամ Նորին-Նորին Նազարեթ, Լոռիում և Արցախում՝ Ճոլի, Գողի, ՆուրինՆուրին Նազարո, Արարատյան հովտում, Արագածոտնում՝ Գողի, Ախալցխայում՝ Չամչախաթուն, Ախալքալաքում՝ Պուրպատիկ և Շապին-Գարահիսարում՝ Ուշխուրունի:

Նուրին պատրաստելու համար փայտաձողի վրա լաթեր էին փաթաթում և կնոջ ձև տալիս: Նուրինի խումբը գլխավորապես կազմված էր ղեռատի աղջիկներից և այրի կանանցից: Բացառիկ դեպքերում մասնակցում էին նաև պառավ կանայք: Տղաներից կազմված խմբեր գրեթե չկային, բայց լինում էին նաև բացառություններ:

Շատ բնակավայրերում Վարդավառը ևս համարվում էր վիճակ բացելու օր, որը երբեմն ավելի մեծ հանդիսավորությամբ էր կատարվում, քան Համբարձման տոնին: Հայաստանի առանձին գավառներում Վարդավառին սարերում խարույկներ էին վառում, որոնց շուրջը կատարվող արարողությունները նման էին Տըրընդեզի կրակավառության հանդիսություններին: Վարդավառի բնապաշտական դրսևորումներից մինչև քրիստոնեական վերափոխում ու թե ինչ դրսևորումներ է ունեցել հայկական հեքիաթներում «Ծովահայերի» տաղավարում պատմում է աստվածաբան, հեքիաթասաց Հայկ Կիրակոսյանը։

Back to top button